عين قوى عبده في قوله: «كنت سمعه». و هو قوة من قوى العبد. «و بصره» و هو قوة من قوى العبد. «و لسانه» و هو عضو من أعضاء العبد. «و رجله و يده».

بايد به اين مسئله توجه داشت كه حق در مقام و موطن تعين اوّل و تعين ثانى كليه موجودات امكانيه را به نحو جمع و تفصيل مشاهده مى‌نمايد. و اين امر منافات با «علم ذوقى» خاص، كه در مظهر انسانى به اعتبار ظهور به وجود خاص خود در عالم شهادت حاصل مى‌شود، ندارد. از اين قرار كه هذا العلم هو الذي يحصل بالذوق و الوجدان للهوية الإلهية في مظاهر الكمل و أصحاب الأذواق. فعلم الذوق مقيد بالقوى؛ إذا الذائق لا يذوق ذلك و لا يجده إلا بالقوى الروحانية أو الجسمانية.

اين معنى در آثار نبويه و ولويه كم نيست: قال رسول اللّه: إنّى أشمّ رائحة الرّحمن من قبل اليمن. يعنى استشمام بوى حق از برده‌اى (مجذوب) معروف، جناب اويس قرنى، رضى اللّه عنه.

در مقدمه بر شرح فصوص الحكم قيصرى (كه انشاء اللّه اين شرح با تعاليق و حواشى اساتيد فن قريبا منتشر خواهد شد) به تحقيق در معناى «بداء» نيز پرداخته‌ايم، و ذكر كرده‌ايم كه حقيقت بداء مستند است به علم مستأثر و اسم خاص آن كه مظهر آن نيز مستأثر است؛ و حصول علم به آن بعد از وقوع و ظهور در نشآت عالم شهادت مطلق مى‌باشد. كسانى كه از ناحيه عدم تضلع در حكمت متعاليه و عدم توجه به آيات قرآنيه و عدم تتبع در رواياتي كه صريحا اراده را از شئون ذات و در حقيقت منشأ فعل شمرده- و فاعل مختار ممكن نيست كه فاقد اراده باشد- اراده را از حق نفى كرده‌اند- مانند كسانى كه علم سابق بر وجود اشيا را انكار نموده، و نه به علم تفصيلى عنائى قايل‌اند، نه اجمالى، و علم حق به نظام وجود را نفس حقايق خارجيه مى‌دانند- نمى‌توانند حقيقت «بداء» را تصديق نمايند؛ چه آن كه بداء مستند به اراده مى‌باشد؛ و نسبت بين اين دو از قبيل نسبت بين عاكس و عكس و اصل فرع است.

مصنف علامه، قدس سرّه، در مصابيح متعدد به بيان نحوه تعين حقيقت ولايت و «نبوت تعريفى» و نحوه ظهور آن حقيقت از مقام غيب (مرتبه احديت و واحديت)، و سريان آن حقيقت در مراتب غيب و شهود، و تقرير اين اصل كه‌