[گفتار در اطلاق ذات‌]

وصل اينكه از مقام «الجمع» و «الوجود» و مقام «غيب الغيوب» به مظهر تفصيل وجود خبر داد كه كنت كنزا، اشارت فرمود كه غيب ذات مقام خفاى محض از جميع تعينات، بلكه منزه از كافه جهاتى است كه با اطلاق ذاتى معرا از قيد اطلاق منافات دارد. و به مذاق تحقيق، تعين به اخبار موجود در كلام معجز نظام كنت خود تعين مسبوق به اطلاق است. و معناى «اطلاق»، و يا اتصاف آن حقيقت به اطلاق، عدم تقيد به مطلق قيد است، اگر چه آن قيد نفس اطلاق باشد. چه آن كه حقيقت مقيّد به قيد اطلاق «وجود منبسط» و «نفس رحمانى»، و به اعتبارى «فيض اقدس» مى‌باشد كه تميز آن از مفيض و مستفيض و فيض به اعتبار تحليل عقلى است؛ بلكه تكثر اسمائى و صفاتى و تعينات اسمائيه به حسب عقل و ذهن است؛ و گر نه در اصل حقيقت، كثرت خارجى منافات با بساطت ذاتى واجب الوجود دارد.

فقوله: كنت اخبار عن تعين مسبوق بالإطلاق. چه آن كه مفهوم «تاء» متكلم مشعر به تعين، و اخبار است از خفاى محض حقيقت ذات كه به «كنز مخفى» از اين حقيقت تعبير نموده. و به كلام دلنواز فأحببت مشعر است به ميل اصلى؛ و بالأخره حبّ و عشق رابط بين خفاى اصلى و ظهور در عرصه تعين: فأحببت أن أعرف. و جمله أن أعرف اشاره است به ظهور بعد از خفاى رقيقه عشقيه و حبّيه الهيه و ظهور ذات للذات در عرصه كمال ذاتى و «كمال جلاء» در اين مرحله از ظهور.

و قوله: فخلقت الخلق لكي أعرف- و در بعضى تعبيرات: لأعرف- اشارت به آن كه تقدير مقدّرات و اظهار جواهر ذات و اسماء صفات و ظهور تعينات اسمائيه در عين و حصول ظهور تام يا «كمال استجلاء» بالأخره بر مى‌گردد به حبّ به معروفيت ذات از ناحيه اسماء ذات، و وساطت اسماء ذات جهت ظهور اسماء صفات، و ترتب اسماء افعال بر اسماء صفات؛ با اين ملاحظه كه تقدم مقام «غيب» بر تعين ناشى از كنت، و تأخر فأحببت لأعرف، و نيز تأخر ديگر تعينات از يك ديگر بر سبيل ترتيب، تأخر به حسب رتبه عقليه است، نه زمانيه، و نه ثبوت عدم صريح بين مراتب.