و بدان كه صفات نفسانيه، چه در جانب نقص و رذايل و چه در جانب كمال و فضايل، بسيار دقيق و مختلط است، و از اين جهت فرق بين بعضى با بعضى بغايت مشكل است، و چه بسا باشد كه اختلاف شديد بين علماء اعلام در تحديد آنها واقع گردد، يا نشود صفت وجدانى را به طورى كه خالى از خدشه باشد تعريف كرد. لهذا بهتر اين است كه اين امور را واگذار به وجدان كنيم و خود را از قيد مفهوم تراشى رهايى دهيم و از اصل مقصد و مقصود باز نمانيم.

پس بايد دانست كه از براى كبر درجاتى است شبيه درجاتى كه در عجب ذكر شد. و بعضى از درجات ديگر كه در عجب نيز نظير داشت ولى چون در آن جا مهم نبود و در اين جا مهم است ذكر مى‌شود. اما آنچه كه شبيه آن در عجب گذشت شش درجه است:

يكى كبر به واسطه ايمان و عقايد حقه، و در مقابل آن، كبر به واسطه كفر و عقايد باطله است.

ديگر كبر به واسطه ملكات فاضله و صفات حميده، و در مقابل آن، كبر به واسطه رذايل اخلاق و ملكات ناهنجار است.

و ديگر كبر به واسطه مناسك و عبادات و صالحات اعمال است، و در مقابل آن، كبر به واسطه معاصى و سيّئات افعال است.

و هر يك از اين‌ها ممكن است وليده همان درجه عجب باشد كه در نفس است، و ممكن است آن را به سبب ديگر باشد كه بعد از اين اشاره به آن مى‌شود. [1] و اما آنچه كه اينجا بالخصوص مورد نظر مى‌شود، كبر به واسطه امور خارجيه است، مثل نسب و حسب و مال و منال و سيادت و رياست و غير آن. و ما ان شاء اللّه در ضمن فصولى چند اشاره به بعضى مفاسد اين رذيله و علاج آن به مقدار مقدور خود مى‌نماييم، و از خداى تعالى توفيق تأثير در خويشتن و غير مى‌طلبيم.

فصل در بيان درجات كبر است‌

بدان كه از براى كبر به اعتبار ديگر درجاتى است: اوّل، كبر به خداى تعالى.

دوم. كبر به انبيا و رسل و اوليا، صلوات اللّه عليهم. سوم، كبر به اوامر خداى تعالى، كه اين دو نيز به كبر به خداى تعالى برگردد. چهارم، كبر بر بندگان خدا، كه آن نيز پيش اهل معرفت به كبر به خدا برگردد.

[1] ص 82.