فَرآهُ حَسَناً. [1] كما اينكه در آنجا كه مى‌فرمايد: «گمان مى‌كند كه نيكو عمل مى‌كند.» اشاره است به قول خداى تعالى: قُلْ هَلْ نُنَبِّئُكُمْ بِالأَخْسَرينَ أَعْمالًا. الّذينَ ضَلَّ سَعْيُهُمْ في الحَيوةِ الدُّنْيا و هُمْ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ يُحْسِنُونَ صُنْعاً. أُوْلئكَ الَّذيِنَ كَفَرُوا بِآياتِ رَبِّهِمْ وَ لِقائِهِ فَحَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فلا نُقيمُ لَهُمْ يَوْمَ القِيامَةِ وَزْناً. [1] اين دسته از مردم كه جاهل و بيخبرند و خود را عالم و مطلع مى‌دانند بيچاره‌ترين مردم و بدبخت‌ترين خلايق‌اند. اطباى نفوس از علاج آنها عاجزند و دعوت و نصيحت در آنها اثر نمى‌كند، بلكه گاهى نتيجه عكس مى‌دهد. اين‌ها به برهان گوش نمى‌دهند، چشم و گوش خود را از هدايت انبيا و برهان حكما و موعظه علما مى‌بندند. بايد به خدا پناه برد از شرّ نفس و مكايد آن كه انسان را از معصيت به كفر مى‌كشد، و از كفر به عجب به كفر مى‌كشد. نفس و شيطان به واسطه كوچك شمردن بعضى از معاصى انسان را مبتلا كنند به آن معصيت، و پس از ريشه [كردن‌] آن در دل و خوار شمردن آن، انسان به معصيت ديگر كه قدرى بالاتر است در نظر از اوّلى مبتلا شود، و پس از تكرار، آن نيز از نظر افتد و در چشم انسان كوچك و خوار شود و به بزرگتر مبتلا شود.

همين طور قدم قدم انسان پيش مى‌رود و كم‌كم معصيتهاى بزرگ در نظر انسان كوچك مى‌شود تا آنكه بكلى معاصى از نظرش افتد و شريعت و قانون الهى و پيغمبر و خدا در نظرش خوار شود، و كارش منجر به كفر و زندقه و اعجاب به آنها شود.

شايد در آتيه ذكرى از اين پيش آيد.

فصل در بيان آن كه مكائد شيطان از روى ميزان است‌

همان طور كه صاحبان عجب در معاصى از مرتبه‌اى به مرتبه‌اى ترقى كرده تا به كفر و زندقه انجامشان رسد، صاحبان عجب در طاعات از درجه ناقصه عجب به درجه كامله آن ترقى كنند. مكايد نفس و شيطان در دل از روى ميزان و اساس است.

هيچ گاه ممكن نيست نفس به شما كه داراى ملكه تقوا و خوف از خدا هستيد تكليف قتل نفس يا زنا كند، يا به كسى كه داراى خصلت شرافت و طهارت نفس است پيشنهاد دزدى و راهزنى نمايد. از اوّل امر ممكن نيست به شما بگويد در اين ايمان و اعمال به خداى خود منت گذار، يا خود را از زمره محبوبين و محبين و مقربين درگاه قلمداد كن. ابتداى امر از درجه نازله گرفته رخنه در دل شما باز مى‌كند و شما را وادار

[1] «بگو آيا شما را از زيانكارترين افراد آگاه سازيم- آنان كه سعى ايشان در زندگى اين جهان تباه گشت در حالى كه آنان مى‌پندارند كارهاى نيك انجام مى‌دهند. اينان كسانى هستند كه به آيات پروردگارشان و ديدار او كافر شدند، پس، كارهايشان تباه گشت، پس ما در روز باز پسين ايشان را وزنى نمى‌نهيم.» (كهف- آيه‌هاى 103- 105)

______________________________

[1] (فاطر- 8).