گفته‌اند الف و لام عوض از همزه است. [1] و هر يك از اين دو قول را حجتى است ادبى كه ذكر آن لزوم ندارد. و در لسان اهل اللّه «الهيّت» و «الوهيّت» را غالبا به مقام تجلى به فعل و به مقام فيض مقدس اطلاق كنند، و «اللّه» را، كه اسم جلاله است، غالبا به مقام ذات مستجمع صفات اطلاق نمايند. و گاه شود كه به عكس استعمال نمايند. و در اين حديث شريف احتمال مى‌رود كه به معناى لغوى عرفى مستعمل باشد، يعنى: من معبودم و غير من معبودى نيست. و اگر به اين معنا باشد، معنى قصر عبوديت يا مبتنى بر آن است كه ديگرى مستحق آن نيست، گرچه به حسب غلط و خطاى مردم معبود واقع شود. يا آنكه مبتنى بر قول اصحاب قلوب و ارباب معرفت است كه عبادت در هر مظهرى عبادت كامل مطلق است و انسان به حسب‌ فِطْرةَ اللَّه الَّتي فَطَرَ النّاسَ عَلَيْها [2] طالب جميل على الاطلاق است، گرچه خود محجوب از اين فطرت است و خود را دلبسته به متعين و تعين گمان مى‌كند.

و شايد به حسب مناسبت با ذيل حديث كه خير و شرّ را به خود نسبت داده مقصود از «إله» همان مقام الوهيّت باشد. و اين اشاره به توحيد افعالى، كه در لسان حكماى عظام از آن تعبير شده است به قولهم لا مؤثّر في الوجود إلّا اللّه، باشد، چنانچه پس از اين اشاره به اين مطلب مى‌شود ان شاء اللّه.

قوله: الخير محقق محدّثين، مجلسى، رحمه اللّه، در ذيل اين حديث شريف مى‌فرمايد: «خير و شرّ اطلاق مى‌شوند بر طاعت و معصيت، و بر اسباب و دواعى آنها، و بر مخلوقات نافعه، مثل حبوب و ثمار و حيوانات مأكوله، و بر مخلوقات ضارّه، مثل سموم و مار و عقرب، و بر نعمتها و بليّات. و اشاعره گويند كه تمام اين‌ها فعل خداى تعالى است. و معتزله و اماميه در افعال عباد مخالفت با آنها كردند و تأويل كردند آنچه وارد شده است كه حق تعالى خالق خير و شرّ است به غير افعال عباد از ساير معانى.» پس از آن مى‌فرمايند: «اما حكما پس اكثر آنها مى‌گويند لا مؤثّر في الوجود إلّا اللّه. و اراده بندگان معدّ است براى ايجاد نمودن حق تعالى افعال را به دست او. و اين موافق است با مذهب خود حكما و اشاعره. و اين اخبار را ممكن است حمل بر تقيّه نمود.» انتهى كلامه‌ [3] رفع مقامه.

در تحقيق خير و شرّ است‌

اطلاق خير و شرّ در هر جا مى‌شود به كمال و نقص در ذات يا در صفات، و در

[1] در مورد قول نخست رجوع كنيد بحار الانوار، ج 4، ص 187، باب 3، از «أبواب أسمائه تعالى و حقائقها و صفاتها و معانيها». و در مورد قول دوم رجوع كنيد به مجمع البيان، ذيل آيه بسم اللّه الرحمن الرحيم از سوره «حمد».

[2] (روم- 30).

[3] مرآة العقول، ج 2، ص 171- 172، «كتاب التوحيد»، «باب الخير و الشرّ»، حديث 1.