طريق نتيجة البرهان مذكور مى‌داريم در ضمن فصولى چند. و على اللّه التّكلان.

فصل در بيان آنكه براى اسماء حق دو مقام است‌

بدان كه از براى مشيت حق تعالى جلّت عظمته، بلكه از براى ساير اسماء و صفات از قبيل علم و حيات و قدرت و غير آن، دو مقام است:

يكى، مقام اسماء و صفات ذاتيه است، كه به برهان پيوسته است كه ذات مقدس واجب الوجود به حيثيت واحده و جهت بسيطه محضه كل كمالات و مستجمع جميع اسماء و صفات است، و جميع كمالات و اسماء و صفات جمال و جلال رجوع كند به حيثيت بسيطه وجوديه، و هر چه ماوراى وجود است نقص و قصور و اعدام است. و چون ذات مقدسش صرف وجود و وجود صرف است، صرف كمال و كمال صرف است: علم كلّه، قدرة كلّه حياة كلّه.

و ديگر، مقام [اسماء] و صفات فعليه است، كه مقام ظهور به اسماء و صفات ذاتيه است و مرتبه تجلى به نعوت جلاليه و جماليه است. و اين مقام مقام «معيّت قيّوميه» است: «هُوَ مَعَكُمْ.» [1] و «ما مِنْ نَجْوى‌ ثَلثَةٍ إلّا هُوَ رابعُهُمْ ...» [2] و مقام «وجه اللّه» است: «أَيْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّه.» [3] و مقام «نوريّت» است: «اللّه نور السّموات وَ الْأرْضِ.» [4] و مقام «مشيّت مطلقه» است: «وَ مَا تَشاءونَ إلّا أَنْ يَشاءَ اللَّه». [5] خلق اللّه الأشياء بالمشيّة و خلق المشيّة بنفسها. [6] و از براى آن در لسان اهل اللّه اصطلاحات و القاب ديگرى است. و به هر دو مقام اشاره شده است در آيه شريفه كتاب الهى بقوله: هُوَ الأوّلُ وَ الآخِرُ وَ الظّاهِرُ وَ الْباطِنُ‌ [1]. به بعضى وجوه.

بالجمله، مقام مشيت فعليه مطلقه احاطه قيّوميه دارد به جميع موجودات ملكيه و ملكوتيه، و جميع موجودات به وجهى تعينات آن هستند، و به وجهى مظاهر آن مى‌باشند. و به حسب اين مقام از مشيت فعليه و مظهريت و فناى مشيت عباد در آن، بلكه مظهريت و مرآتيت خود عباد و جميع شئون آنها از آن، در اين حديث شريف فرموده است: اى پسر آدم، به مشيت من تو آن كسى هستى كه مشيت مى‌كنى، ذات تو و كمالات ذات تو به عين مشيت من است، بلكه تو خود و كمالاتت‌

[1] «او با شماست.» (حديد- 4).

[2] «ما يكونُ مِنْ نَجوَى‌ ثَلثَةٍ إلَّا هُوَ رابِعُهُم و لا خمسة إلّا هو سادسهم و لا أدنى من ذلك و لا اكثر إلّا هو معهم أين ما كانوا ثمّ ينبئهم بما عملوا يوم القيمة إنّ اللّه بكل شي‌ء عليم. سه كس با هم راز نگويند جز آنكه خدا چهارمين آنهاست، و نه پنج كس جز آنكه او ششمين آنهاست، و نه كمتر و نه بيشتر از آن، مگر آنكه هر كجا باشند خدا با آنهاست. آن گاه روز رستاخيز آنان را از آنچه كرده‌اند آگاه كند. بدرستى كه خداوند به همه چيز داناست.) (مجادله- 7).

[3] «به هر كجا روى كنيد، آنجا روى خداست.» (بقره- 115).

[4] «خدا نور آسمان‌ها و زمين است.» (نور- 35).

[5] «و نمى‌خواهند جز آنچه را خدا بخواهد.» (دهر- 30).

[6] «خداوند چيزها را به مشيت آفريد و مشيت را به خود آن.» اصول كافى، ج 1، ص 110، «كتاب توحيد»، «باب إرادة آنها من صفات الفعل»، حديث 4.

______________________________

[1] سوره حديد، آيه 3.