نفوس مؤمنين و قبض ارواح مقدسه آنان مقامات مؤمنين را مى‌بينند در محضر مقدس حقّ تعالى، و از آن طرف كراهت مؤمنين را مى‌بينند، حالت تزلزل و ترديد در آنها حاصل آيد و همين حالت را حق تعالى به خود نسبت داده، چنانچه اصل توفّى و هدايت و ضلالت را نسبت داده است. و همان طور كه آنها صحيح است به حسب مسلك عرفانى، اين نيز صحيح است. ولى ادراك اين مشرب محتاج به حسن قريحه و لطافت و سلامت ذوق است. و اللّه العالم و الهادي.

و اين نكته ناگفته نماند كه چون حقيقت وجود عين حقيقت كمال و عين تمام است و نقايص و قبايح به حق تعالى نسبت داده نشود و مجعول نباشد- چنانچه در محل خود مقرر و مبرهن است- از اين جهت، هر چه فيض به افق كمال نزديكتر باشد و از ضعف و فتور مبراتر باشد، ربط آن به حق اتمّ و نسبت به ذات مقدس احق شود.

و به عكس آن، هر چه ظلمت تعين و نيستى غالب آيد و حدود و نقايص افزون شود، ربط ناقص و نسبت بعيد گردد. و از اين جهت است كه افعال ابداعى را در لسان شريعت به حق بيشتر نسبت دادند، و افعال تجددى ملكى را كمتر نسبت دادند. و اگر چشمى باز و دلى بيدار نقص [را] از كمال و زشت را از زيبا و قبيح را از حسن تميز دهد، آن وقت مى‌تواند بفهمد كه با آنكه تمام دار تحقق تجلّى فعلى حق است و به او منتسب است، تمام افعالش جميل و كامل است و هيچيك از نقايص و قبايح به آن ذات مقدس انتساب ندارد. و انتساب بالعرض، كه در لسان حكما، رضوان اللّه عليهم، شايع است، در اوايل تعليم و در حكمت شايعه است. و در اين مقام اشتباهاتى است كه صرفنظر كردن از آنها اولى است.

و مقصود از بيان اين نكته اوّلا، رفع بعض توهمات فاسده است كه در اين مقام ممكن است جاهل عارى از معارف توهم كند.

و ثانيا، بيان آن است كه اين ترديد و ترجّح دواعى چون از بعض ملكوتيين واقع مى‌شود، نسبت آن به حق اتمّ است از آن امورى كه در اين عالم واقع مى‌شود.

و ثالثا، آنكه باز انسان عارف به حقايق بايد وجهه كمال و نقص را در اين ترديد و ترجّح دواعى تميز دهد، و جهت كمال را به حق منتسب بداند، و جهت نقص را سلب كند.

تتميم در بيان توجيه ديگر از حديث ترديد

در اين مقام وجه ديگرى است براى توجيه حديث شريف كه در سالف ايام به‌