فصل در معنى حبّ و بغض حق تعالى است‌

. بدان كه نسبت حبّ و بغض و امثال اين‌ها به حق تعالى شأنه، كه در لسان قرآن و احاديث شريفه وارد شده، به آن معناى متفاهم عرفى نيست. زيرا كه لازمه امثال اين صفات انفعالى نفسانى است، كه حق تعالى از آن منزه است. و در اين مختصر تفصيل در اين باب مناسب نيست، پس به اشاره اجماليه قناعت مى‌كنيم:

بايد دانست كه بسيارى از اوصاف و احوال است كه پس از تنزل از عوالم غيبيه تجرديه و حصول نشئه ملكيه طبيعيه، كه عالم فرق بلكه فرق الفرق است، به صورتى در آيند كه غير از صور غيبيه تجرديه است در آثار و لوازم، چنانچه افلاطونيين، كه تمام موجودات ملكيه را مظاهر ارواح غيبيه و نازله حقايق ملكوتيه و امثال مثل افلاطونيه مى‌دانند، عوارض و كيفياتى را كه در اين عالم به وجود غير جوهرى موجودند، در آن عالم صور تجليات ذاتيه آنها، كه به عين وجود آنها موجود است، مى‌دانند، بنابراين، چنين گوييم كه امثال اين اوصاف و احوال، كه در عالم ملك ملازم با يك نحوه تجدد و انفعالى است، در عوالم غيبيه و نشآت تجرديه، خصوصا در عالم اسماء الهى و مقام و احديت، به يك صورت منزه مبرا از جميع نقايص موجودند، و تعبيرات از آنها به حسب نشئه تجرديه، يا صقع ربوبى، غير از اين عالم است. مثلا تجليات رحمانيه و رحيميه را، كه تجليات جماليه و لطفيه و حبّيه و انسيه نيز گوييم، اگر در اين عالم ظهور پيدا كند، به صورت حبّ و رحمت و تلطف ملازم با انفعال است. و اين از شدت ضيق اين عالم است. و در حديث است كه از براى رحمت صد جزء است كه يك جزء از آن در اين عالم نازل شده است، و به آن يك جزء اين رحمتهايى كه در اين عالم است متحقق است، [1] مثل رحمت بين فرزند و والدين و امثال آن. چنانچه تجليات قهريه و مالكيه، كه از تجليات جلال است، در اين عالم به صورت بغض و غضب ظهور پيدا كند. و بالجمله، باطن حبّ و بغض و غضب رحمانيت و قهّاريت، و تجليات جمال و جلال است. و آن تجليات به عين ذات موجودند، و كثرت و تجدد و انفعال در آنها راه ندارد، چنانچه ظهور رحمانيت و قهّاريت محبّتها و مبغضتهايى است كه در اين عالم موجود است. و چون مظهر فانى در ظاهر، و ظاهر متجلى در مظهر است، تعبير از هر يك به ديگرى در

[1] اشاره است به حديث پيغمبر (ص) كه فرمود: إنّ للّه تعالى مأة رحمة، أنزل منها رحمة واحدة بين الجنّ و الإنس و الطّير و البهائم و الهوامّ، فبها يتعاطفون و بها يتراحمون. و أخّر تسعا و تسعين رحمة يرحم اللّه بها عباده يوم القيامة. (خداوند تعالى صد رحمت دارد كه از آنها يكى را در ميان جنيان و آدميان و چهار پايان و خزندگان فرود آورد. پس به سبب آن است كه به يكديگر مهر مى‌ورزند و بر يكديگر مى‌بخشايند. و نود و نه رحمت ديگر را وانهاد به روز واپسين تا با آنها بر بندگانش ببخشايد.» المحجة البيضاء، ج 8، ص 384، «كتاب ذكر الموت و ما بعده»، «باب سعة رحمة اللّه».