باطن و تحليه سرّ نگردد و عزم و اراده قوى نشود و قلب مجلاى اسماء و صفات نگردد، بهشت اسماء و صفات، كه جنّت متوسطه است، براى انسان نباشد. و اگر قيام به عبوديت نكند و اعمال و افعال و حركات و سكنات او مطابق دستورات شرايع نباشد، بهشت اعمال، كه فيها ما تشتهيه الأنفس و تلذّ الأعين [1] مى‌باشد، از براى او نيست.

بنابراين مقدمه، كه مطابق با برهان حكمى و ذوق اهل معارف و اخبار انبيا و اوليا، عليهم السلام، و مستفاد از كتاب كريم الهى است، علوم به هر درجه كه هستند، چه علم المعارف باشد يا غير آن طريق وصول به جنّت مناسب با آن است، و سالك طريق هر علمى سالك طريقى از طرق بهشت است. و ما پيش از اين ذكر كرديم‌ [1] كه علم مطلقا طريق به عمل است حتى علم المعارف، منتها آنكه علم المعارف اعمالى است قلبى و جذباتى است باطنى كه نتيجه آن اعمال و جذبات، و صور باطنه آنها صورت جنّت ذات و بهشت لقاست. پس، سلوك طريق علم سلوك طريق طريق جنّت است، و طريق طريق نيز طريق است.

نكته مهمه‌

و نكته اينكه فرموده است: سلك اللّه به إلى الجنّة و سلوك علمى را به عبد نسبت داده و سلوك إلى الجنة را به ذات مقدس حق نسبت داده است، براى آن است كه در مقام كثرت جنبه كسب عبد را غلبه داده، و در مقام رجوع به وحدت جنبه حق را غلبه داده، و الا با نظرى توان گفت سلوك إلى الجنة نيز منسوب به عبد است: و وجدوا ما عملوا حاضرا. [2] فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَهُ. وَ مَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرّاً يَرَهُ. [3] و با نظرى توان گفت سلوك إلى العلم نيز به تأييد و توفيق حق و منسوب به ذات مقدس است: قل كلّ من عند اللّه. [4] و جناب محقق فلاسفه و فخر طايفه حقه، صدر المتألهين، رضوان اللّه عليه، را در اين مقام بيانى است‌ [2] كه مبنى بر آن است كه نفس ادراك ملايم و منافر جنّت و نار است، و علوم از ملايمات نفس، و جهل از منافرات آن است. و اين مخالف با نظريه خود آن بزرگوار است در مسفورات حكميه خود بر ردّ شيخ غزّالى‌ [3] كه او را مسلكى است كه جنّات و دوزخ را به لذات و آلام حاصله در نفس حمل كرده، و وجود عينى آنها را منكر شده است، چنانچه از او منقول است‌ [4]. و اين مذهب با

[1] «آنچه مورد خواهش نفسها و مايه لذت چشمهاست در آن است.» (زخرف- 71).

[2] هر چه كرده بودند حاضر يافتند.» (كهف- 49).

[3] «پس هر كه به قدر ذرّه‌اى نيكى كرده باشد، آن را مى‌بيند، و هر كه به قدر ذره‌اى بدى كرده باشد، آن را خواهد ديد.» (زلزال- 7- 8).

[4] «بگو همه از جانب خداست.» (نساء- 78).

______________________________

[1] حديث 23 و 24.

[2] شرح اصول كافى، ص 7- 136، «كتاب فضل العلم»، «باب ثواب العالم و المتعلم»، حديث 1.

[3] اسفار اربعه، ج 9، ص 172، «السفر الرابع»، باب هشتم، فصل 10.

[4] تهافت الفلاسفه، غزالى، ص 268.