پيغمبران‌اند پيغمبران به ارث نگذاشتند پول طلا و نقره، و ليكن به ارث گذاشتند علم را، پس كسى كه اخذ كرد از آن، حظ بسيارى برد.» شرح بدان كه الفاظ روايت شريفه احتياج به شرح ندارد، ولى اين چند خصلتى را كه رسول اكرم، صلّى اللّه عليه و آله، براى فضيلت طالب علم و علما بيان فرمودند در ضمن چند فصل به مناسبت به شرح آنها مى‌پردازيم. و على اللّه التّكلان.

فصل در بيان آنكه كسى كه سلوك طريق علم كند حق تعالى او را سلوك طريق جنت دهد.

و بايد مقدمتا دانست كه علوم مطلقا منقسم مى‌شود به دو قسمت: يكى علوم دنيايى، كه غايت مقصد در آنها رسيدن به مقاصد دنيويه است. و ديگر علوم اخرويه، كه غايت مقصد در آنها نيل به مقامات و درجات ملكوتيه و وصول به مدارج اخرويه است. و پيش از اين اشاره شد به اينكه غالبا امتياز اين دو نحوه علم به امتياز نيّات و قصود است، گرچه خود آنها نيز في حد نفسها به دو سنخ منقسم شوند. و به مناسبت آثارى كه در اين حديث شريف براى طلب علم و علما بيان فرمودند، مقصود از اين علم قسم دوم و علم آخرت است. و اين واضح است.

و نيز پيش از اين ذكر شد كه كليه علوم اخرويه از سه حال خارج نيست: يا از قبيل علم باللّه و معارف است، يا از قبيل علم تهذيب نفس و سلوك إلى اللّه است، يا از قبيل علم آداب و سنن عبوديت است. اكنون گوييم كه تعمير نشئه آخرت بسته به اين سه امر است، و بنابراين، جنّات نيز به تقسيم كلى سه جنّت است: يكى جنّت ذات، كه غايت علم باللّه و معارف الهيّه است. و ديگر جنّت صفات، كه نتيجه تهذيب نفس و ارتياض آن است. و سوم جنّت اعمال، كه صورت قيام به عبوديت و نتيجه آن است. و اين جنّات معموره و آبادان نيستند، چنانچه ارض جنّت اعمال قاع‌ [1] است، چون اراضى نفس در اوّل امر. و آبادان و عمران آنها تابع عمران و آبادانى نفس است. چنانچه اگر مقام غيب نفس تعمير به معارف الهيه و جذبات غيبيه ذاتيه نشود، بهشت ذات و جنّت لقاء از براى انسان حاصل نشود. و اگر تهذيب‌

[1] پاورقى 16، حديث 22.