شرح در بعضى نسخ به جاى ما هذا «من هذا» وارد است. براى تحقير ما هذا فرموده باشد. و «علّامه» صيغه مبالغه است، و! «تاء» براى مبالغه است، يعنى بسيار بسيار دانا.

بدان كه در منطق مذكور است كه كلمه «من» براى سؤال از شخصيت است، و كلمه «ما» براى سؤال از حقيقت موجوده يا شرح اسم مفهوم است. و چون به جناب رسول اكرم، صلّى اللّه عليه و آله، عرض كردند اين شخص علّامه است، آن سرور حقيقت علّامه بودن و مغزاى علم او را به حسب گمان آنها سؤال فرمود، و از اين جهت به كلمه «ما» سؤال فرمود. و اوصاف عنوانيه را گاهى وسيله سؤال از ذات قرار دهند، مثل آنكه حقيقت وصف را بدانند و موصوف را نشناسند، در اين موقع سؤال به كلمه «من» واقع شود و گفته شود: من العلّامة؟ و اگر شخص را بشناسند و وصف را ندانند، يا آنكه غرض به شناختن وصف فقط باشد، در اين صورت سؤال بايد به كلمه «ما» واقع شود، و سؤال برگشت كند به فهم وصف، نه وصف مع الموصوف و نه موصوف. و در اين حديث شريف چون گفته شد اين شخص علّامه است، غرض حضرت ختمى، صلّى اللّه عليه و آله، تعلق گرفت كه حقيقت وصف را به زعم آنها بفهمد، فرمود: چيست علّامه. و نفرمود: كيست علّامه. يا براى چه و به چه سبب اين علّامه است. و آنچه مذكور شد واضحتر است از آنچه محقق فلاسفه و فيلسوف محققين صدر المتألّهين، قدّس اللّه نفسه، در شرح اين حديث شريف تحقيق فرمودند [1] كه ذكرش موجب تطويل و از مقصد ما خارج است.

فصل‌

بدان كه پيش از اين ذكر شد [2] كه انسان به طور اجمال و كلى داراى سه نشئه و صاحب سه مقام و عالم است: اوّل، نشئه آخرت و عالم غيب و مقام روحانيت و عقل. دوم، نشئه برزخ و عالم متوسط بين العالمين و مقام خيال. سوم، نشئه دنيا و مقام ملك و عالم شهادت. و از براى هر يك از اين [ها] كمال خاصى و تربيت مخصوصى است و عملى است مناسب با نشئه و مقام خود، و انبياء، عليهم السلام، متكفل دستور آن اعمال هستند. پس كليه علوم نافعه منقسم شود به اين سه علم، يعنى، علمى كه راجع است به كمالات عقليه و وظايف روحيه، و علمى كه راجع به اعمال قلبيه و وظايف آن است، و علمى كه راجع به اعمال قالبيه و وظايف نشئه ظاهره نفس است.

[1] شرح اصول كافى، ص 128، «كتاب فضل العلم»، «باب صفة العلم»، حديث 1.

[2] ص 5 و 12.