«نبود كسى پيش مشركان [مكه‌] كه گناهش بزرگتر از رسول خدا، صلّى اللّه عليه و آله، باشد، زيرا كه آنها عبادت غير خدا مى‌كردند سيصد و شصت بت را. پس چون كه پيغمبر آمد آنها را دعوت به كلمه اخلاص كرد، بزرگ و گران آمد آن بر آنها، و گفتند: «آيا خدايان را يك خدا قرار داد؟ همانا اين چيز عجيبى است! تا قول خدا: إنْ هذا إلّا اختلاق‌ (نيست اين مگر دروغ) پس، چون كه خداى تعالى مفتوح كرد مكه را براى رسول خدا، فرمود به او: «اى محمّد، ما فتح نموديم براى تو فتح آشكارا، تا بيامرزد خداوند گناه قبل و بعد تو را پيش مشركان اهل مكه به دعوت كردن [تو] به سوى توحيد قبل و بعد.» زيرا كه مشركان مكه بعضى اسلام آوردند، و بعضى از مكه خارج شدند، و كسى كه از آنها باقى ماند قدرت انكار توحيد بر آن حضرت نداشت، وقتى كه حضرت دعوت مى‌فرمود مردم را به سوى آن، پس گرديد گناه او آمرزيده به غلبه بر آنها.» پس مأمون گفت: «للّه درّك اى أبو الحسن.» نويسنده گويد كه اين توجيه ششمى است كه در حديث شريف از آيه مباركه شده است. و حاصل آن آن است كه مراد گناه آن بزرگوار است در نظر اهل شرك و به زعم فاسد آنها.

فصل در توجيه عرفانى از آيه شريفه‌

بدان كه از براى آيه شريفه توجيهى است بر مشرب اهل عرفان و مسلك اصحاب قلوب، كه براى ذكر آن لابدّيم از ذكر «فتوحات ثلاثه» متداوله نزد آنها.

پس، گوييم كه «فتح» در مشرب آنها عبارت است از گشايش ابواب معارف و عوارف و علوم و مكاشفات از جانب حق بعد از آنكه آن ابواب بر او مغلق و بسته است. مادامى كه انسان در بيت مظلم نفس است و بسته به تعلقات نفسانيه است، جميع ابواب معارف و مكاشفات به روى او مغلق است، و همين كه از اين بيت مظلم به قوّت رياضات و انوار هدايات خارج شد و منازل نفس را طى كرد، فتح باب قلب به روى او شود و معارف در قلب وى ظهور كند و داراى مقام «قلب» گردد. و اين فتح را «فتح قريب» گويند، زيرا كه اين اوّل فتوحات و اقرب آنهاست. و گويند اشاره بدين فتح است قول خداى تعالى: نَصْرٌ مِنَ اللّه وَ فَتْحٌ قَريبٌ‌. [1] البته با يارى و

[1] «يارى از خداست و فتح و گشايش نزديك است.» (صف- 14).