صبر نمايد بر اطاعت، بنويسد خدا از براى او ششصد درجه، ميانه درجه تا درجه مثل ميانه قعر زمين تا عرش. و كسى كه صبر كند بر معصيت، بنويسد خداوند براى او نهصد درجه، ميانه درجه تا درجه مثل ميانه منتهاى زمين تا منتهاى عرش.» و از اين حديث شريف معلوم مى‌شود كه صبر بر معصيت افضل است از ساير مراتب صبر، چه كه هم درجات آن بيشتر است، و هم سعه بين درجات بسيار زيادتر است. و نيز معلوم شود كه سعه بهشت بيش از آن است كه در اوهام ما محجوبين و مقيدين است. و آنچه در تحديد بهشت وارد است كه عرضها كعرض السّموات و الأرض. [1] شايد راجع به بهشت اعمال باشد. و اينكه در حديث شريف است، بهشت اخلاق است، و ميزان در بهشت اخلاق قوّت و كمال اراده است، و آن را محدود به حدى نبايد كرد.

بعضى فرموده‌اند كه اينجا مقصود ارتفاع است، و در آيه شريفه عرض. [1] و تنافى نيست: ممكن است در عرض برابر و در ارتفاع مختلف باشند. و اين بعيد است. زيرا چنين نمايد كه مقصود از عرض ميزان سعه باشد نه عرض مقابل طول.

چنانچه سماوات و ارض نيز عرض مقابل طول به معناى متفاهم عرفى و لغوى ندارند، گرچه عرض به معناى بعد ثانى به اصطلاح طبيعيين دارند، و كتاب الهى مشى بر طبق اصطلاح نمى‌فرمايد.

و در كافى شريف سند به حضرت صادق، عليه السلام، رساند: قال: قال رسول اللّه، صلّى اللّه عليه و آله، سيأتي على النّاس زمان لا ينال فيه الملك إلّا بالقتل و التّجبّر، و لا الغنى إلّا بالغصب و البخل، و لا المحبّة إلّا باستخراج الدّين و اتّباع الهوى. فمن أدرك ذلك الزّمان فصبر على الفقر و هو يقدر على الغنى و صبر على البغضة و هو يقدر على المحبّة و صبر على الذلّ و هو يقدر على العزّ، آتاه اللّه ثواب خمسين صدّيقا ممّن صدّق بى. [2] «فرمود جناب صادق، عليه السلام، كه فرمود رسول خدا، صلّى اللّه عليه و آله و سلم: «زود است كه مى‌آيد بر مردم زمانى كه رسيده نشود در آن سلطنت، مگر به كشتن و جور كردن، و نه بى‌نيازى، مگر به غصب نمودن و بخل ورزيدن، و نه محبت و جلب قلوب، مگر [به‌] خروج از دين و متابعت هواى نفس. پس كسى كه ادراك كند آن زمان را، پس صبر كند بر بيچيزى و حال آنكه توانا باشد بر توانگرى، و

[1] اشاره است به آيه مباركه‌ و سارِعُوا إلى مغفرةٍ من ربِّكم و جنَّةٍ عرضُها السّموات و الأرض أُعِدَّت للمتّقين‌.

(بشتابيد به سوى آمرزش پروردگارتان و بهشتى كه وسعت آن به قدر آسمان‌ها و زمين است كه براى پرهيزگاران آماده شده است.) (آل عمران- 133).

______________________________

[1] مرآة العقول، ج 8، ص 138، «كتاب ايمان و كفر»، «باب صبر»، حديث 15.

[2] اصول كافى، ج 2، ص 91، «كتاب ايمان و كفر»، «باب صبر»، حديث 12.