بليّات و نوائب است. و بر ذمه ماست كه بيان معناى «صبر» را مجملا و اقسام و ثمرات آن و ارتباط آن را به حريت بنماييم.

«صبر» را چنانچه محقق طايفه حقه و مدقق فرقه محقّه، كامل در علم و عمل، نصير الدين طوسى‌ [1]، قدّسه اللّه نفسه القدوسى، تعريف نمودند، عبارت از «نگاهدارى نفس است از بيتابى نزد مكروه. [2]» و عارف محقق مشهور در منازل السائرين فرمايد: «صبر نگاهدارى نفس است از شكايت بر جزع مستور»- انتهى. [3] و بدان كه صبر را از مقامات متوسطين محسوب داشتند، زيرا مادامى كه نفس مصيبات و بليّات را مكروه شمارد و آن را جزع باطنى از آنها باشد، مقام معرفتش ناقص است، چنانچه مقام رضاى به قضا و خشنودى از توجه بليّات مقام شامخترى است، گرچه آن را نيز از مقامات متوسّطين محسوب نماييم. و همين طور صبر در معاصى و بر طاعات نيز از نقصان معرفت به اسرار عبادات و صور معاصى و طاعات است، زيرا كه اگر كسى حقيقت عبادت را بفهمد و به صور برزخيه بهيه آن ايمان داشته باشد، و همين طور به صور برزخيه موحشه معاصى مؤمن باشد، صبر در اين مقامات براى او معنى ندارد، بلكه مطلب منعكس مى‌شود: اگر براى او خوشى و راحتى پيش آمد كند يا كارش منجر به ترك عبادتى يا فعل معصيتى شود، آنها نزد او مكروه افتد و جزع باطنى او بيشتر باشد از جزع اهل صبر در بليّات و مصيبات. از جناب عبد صالح عارف به وظايف عبوديت، صاحب مقامات و كرامات، على بن طاووس [1]، قدّس اللّه نفسه، منقول است كه روز اوّل تكليف خود را جشن مى‌گرفته و سور و سرور مى‌كرده و عيد محسوب مى‌كرده، براى آنكه خداى تبارك و تعالى او را در آن روز مفتخر فرموده به اذن در فعل طاعات. [4] آيا براى اين روح لطيف بايد فعل طاعات را صبر در مكروهات كامنه در باطن به شمار آورد؟ ماها كجا هستيم و اين بندگان فرمانبر حق كجا. ما باز گمان مى‌كنيم حق تعالى تحميل به ما فرموده و تكاليف را زحمت و كلفت مى‌دانيم. اگر يكى از ما هم زحمت كشد و در اوّل وقت فريضه را به جا آورد، مى‌گويد كه انسان بايد اين كار را بكند زودتر خود را راحت كنيم! همه بدبختيهاى ما از جهل و نادانى است و نقصان و فقدان ايمان است.

در هر حال، بحقيقت صبر [نگاهدارى نفس از شكايت بر] جزع كامن است.

و آنچه درباره ائمه هدى يا انبياء عظام وارد شده كه توصيف شدند به صبر، تواند كه‌

[1] رضى الدين على بن موسى بن جعفر (589- 664)، مشهور به «ابن طاووس»، از كمّلين علماى شيعه و عالم و عابد و زاهد و صاحب مقامات و كرامات و از نزديكان حضرت حجّت (عج) در دوره غيبت صغرى. او را كتب با ارزش در جمله علوم، بخصوص اخلاق و عبادات، است، از جمله: مهج الدعوات، اقبال، جمال الاسبوع، كشف المحجّة، اليقين، فلاح السائل.

______________________________

[1] حديث 15، پاورقى 32.

[2] اوصاف الاشراف ص 108 فصل 5، باب 3.

[3] منازل السائرين، ص 38 باب «الصبر».

[4] كشف المحجّة، ص 31، فصل 48.