فصل در بيان آنكه دنيا دار ثواب و عقاب حق تعالى نيست‌

بدان كه اين عالم دنيا براى نقص و قصور و ضعفى كه در آن است نه دار كرامت و جاى ثواب حق تعالى است، و نه محل عذاب و عقاب است، زيرا كه دار كرامت حق عالمى است كه نعمتهاى آن خالص و اختلاط به نقمت ندارد و راحت آن مشوب به تعب و رنج نيست. و در اين عالم چنين نعمتى امكان ندارد، زيرا كه دار تزاحم است و به هر نعمتى انواع رنج و زحمت و نقمت اختلاط دارد. بلكه حكما گفته‌اند لذات اين عالم دفع آلام است. [1] و توان گفت كه لذاتش موجب آلام است، زيرا كه اينجا هر لذتى در پى رنج و الم و تعبى دارد. بلكه ماده اين عالم تعصى دارد از قبول رحمت خالص و نعمت غير مشوب. و همين طور عذاب و زحمت و رنج و تعب اين عالم نيز خالص نيست، بلكه هر رنجى و تعبى محفوف به نعمتى و نعمتهايى است. و هيچيك از آلام و اسقام و رنج و محنت در اين عالم غير مشوب نيست، و مواد اين عالم تعصّى دارد از قبول عذاب خالص مطلق. و دار عذاب و عقاب حق دارى است كه در آن عذاب محض و عقاب خالص باشد. آلام و اسقام آنجا مثل اين عالم نيست كه به عضوى دون عضوى متوجه باشد، يك عضو سالم و راحت باشد و عضو ديگر در تعب و زحمت. و به بعض آنچه ذكر شد اشاره فرموده در حديث شريف، كه ما به شرح آن پرداختم، آنجا كه فرمايد: و ذلك أنّ اللّه لم يجعل الدّنيا ثوابا لمؤمن و لا عقوبة لكافر. يعنى جهت اينكه مؤمن در اين عالم مبتلا به بليّات شود آن است كه خداى تعالى قرار نداده اين دنيا را ثواب براى مؤمنى و نه سزا براى كافرى. اينجا دار تكليف و «مزرعه آخرت» و عالم كسب است، و عالم آخرت دار جزا و سزا و ثواب و عقاب است. آنها كه متوقع‌اند كه حق تعالى هر كس را كه در اين عالم مرتكب معصيت و فحشايى شد يا ظلم و تعدى به كسى، فورا جلو او را بگيرد و دست او را منقطع كند و او را قلع و قمع فرمايد، غافل از آن هستند كه خلاف ترتيب و مخالف سنّة اللّه جاريه است. اين جا دار امتحان و امتياز شقى از سعيد و مطيع از عاصى است، و عالم ظهور فعليات است نه دار بروز نتايج اعمال و ملكات. و اگر نادرا حق تعالى ظالمى را گرفتار كند، مى‌توان گفت از عنايات حق تعالى به آن ظالم است. اگر اهل معصيت و ظلم را به حال خودشان واگذار فرمايد

[1] مبدأ و معاد (صدر المتألهين).