كند، البته چنين زرعى نتيجه مطلوبه ندهد. پس رجاء محبوب و مستحسن آن است كه انسان تمام اسبابى كه تحت تصرف اوست و حق تعالى به عنايت كامله خود به او قدرت عنايت كرده و هدايت به طرق صلاح و فساد فرموده و امر به تهيه آنها نموده ايجاد كند، پس از آن به انتظار و اميد آن باشد كه حق تعالى به عنايات سابقه خود اسبابى كه در تحت اختيار او نيست فراهم فرمايد و رفع موانع و مفسدات را بنمايد.

پس، بنده اگر زمين دل را از خارهاى اخلاق فاسده و سنگ و شوره‌هاى معاصى پاك نمود و بذر اعمال را در او كشت و به آب صافى علم نافع و ايمان خالص آن را آبيارى كرد و از مفسدات و موانع، مثل عجب و ريا و امثال آنها كه به منزله علفهايى است كه مانع از سبز شدن زراعت است، خالص نمود، پس از آن به انتظار فضل خدا نشست كه حق تعالى او را ثابت نگه دارد و عاقبت او را ختم به خير فرمايد، اين رجاء مستحسن است چنانچه حق تعالى فرمايد: إنَّ الّذينَ آمَنُوا وَ الَّذينَ هاجَروُا و جاهَدُوا في سَبيلِ اللَّه اوُلئكَ يَرْجُونَ رَحْمَتَ اللَّه‌ [1] «آنان كه ايمان آوردند و مهاجرت كردند و جهاد در راه خدا نمودند، آنها اميدوار رحمت خداوندند.»

فصل در لمّيّت موازنه خوف و رجا

در ذيل اين حديث شريف مذكور است كه خوف و رجا نبايد يكى بر ديگرى رجحان داشته باشد. چنانچه در مرسله ابن ابى عمير از حضرت صادق عليه السلام، نيز به همين مضمون وارد است. [2] و انسان وقتى كه كمال نقص خود را از قيام به عبوديت ملاحظه كرد و دقت و ضيق راه آخرت را تفكر نمود، خوف در او حادث شود به اعلى درجه. و وقتى ملاحظه ذنوب خود را نمود و تفكر در حال مردمى كرد كه عاقبت امر بى‌ايمان و عمل صالح از دنيا رفتند و حالشان با اينكه در اول امر خوب بود منجر به بدى شد و مبتلا به سوء عاقبت شدند، در او خوف شديد شود. در حديث شريف كافى از حضرت صادق، عليه السلام، نقل كند:

قال: المؤمن بين مخافتين: ذنب قد مضى لا يدري ما صنع اللّه فيه، و عمر قد بقى لا يدري ما يكتسب فيه من المهالك. فهو لا يصبح إلّا خائفا و لا يصلحه إلّا الخوف. [3]

[1] (بقره- 218).

[2] اصول كافى، ج 2، ص 71، «كتاب ايمان و كفر»، «باب خوف و رجاء»، حديث 13.

[3] اصول كافى، ج 2، ص 71، «كتاب ايمان و كفر»، «باب خوف و رجاء»، حديث 12.