جان دوست قسم كه اگر براى حقيّت كتاب كريم الهى جز اين آيه شريفه نبود، براى اهل دل كفايت مى‌كرد. قدرى مراجعه نماييد به كتاب خدا و خطب و آثار و اخبار رسول اكرم و خلفاى معصومين او، سلام اللّه عليهم، ببينيد در هر مقصد از مقاصد معارف كه تصور مى‌شود كدام حكيم و عارف بيشتر از آنها بيانى نموده. تمام كلماتشان مشحون از توصيف حق و استدلال بر ذات و صفات ذات مقدس است، به طورى كه هر طايفه‌اى به قدر فهم خود از آن برخوردار مى‌شود.

پس، از مجموع اين اخبار معلوم مى‌شود كه تفكر در ذات به يك مرتبه ممنوع است كه آن تفكر كنه ذات و كيفيت آن است، چنانچه در حديث شريف كافى وارد است: من نظر في اللّه كيف هو هلك [1] يا آنكه جمع بين اخبار ناهيه و آمره شود به اينكه يك دسته از مردم كه قلوبشان طاقت استماع برهان ندارد و استعداد ورود در اين گونه مباحث ندارند، وارد نشوند، چنانچه شاهد بر اين جمع در خود روايات است. و اما كسانى كه اهل آن هستند، براى آنها راجح، بلكه افضل از جميع عبادات، است.

در هر صورت، ما از مقصد و قرار داد خود بكلى خارج شديم، ولى چاره‌اى نبود جز تعرض به اين مطلب فاسد و تهمت غير مرضىّ حق، كه در اين عصرهاى اخير متداول شده در السنه، شايد تأثيرى در بعض قلوب كند. و اگر يك نفر قبول اين قول كند، براى من كفايت كند. و الحمد للّه و إليه المشتكى [2].

فصل در تفكر در مصنوع است‌

- يكى ديگر از درجات تفكر، فكرت در لطايف صنعت و اتقان آن و دقايق خلقت است، به قدرى كه در طاقت بشر است. و نتيجه آن علم به مبدأ كامل و صانع حكيم است. و اين عكس برهان صدّيقين است، زيرا كه مبدأ برهان در آن مقام حق تعالى عزّ اسمه است، و از آن علم به تجليات و مظاهر و آيات حاصل شود، و در اين مقام مبدأ برهان مخلوقات است، و از آنها علم به مبدأ و صانع حاصل شود. و اين برهان براى عامه است و آنها را حظى از برهان صدّيقين نيست، و لهذا شايد بسيارى‌

[1] «هر كه درباره چگونگى خدا بينديشد هلاك شود.» اصول كافى، ج 1، ص 93، «كتاب توحيد»، «باب النهى عن الكلام في الكيفية»، حديث 5.

[2] «ستايش مخصوص خداست و شكايت نزد اوست.»