فصل در بيان فضيلت تفكر است‌

بدان كه از براى تفكر فضيلت بسيار است. و تفكر مفتاح ابواب معارف و كليد خزائن كمالات و علوم است، و مقدمه لازمه حتميه سلوك انسانيت است. و در قرآن شريف و احاديث كريمه تعظيم بليغ و تمجيد كامل از آن گرديده، و از تارك آن تعيير و تكذيب شده. و در كافى شريف سند به حضرت صادق، عليه السلام، رساند كه فرمود: أفضل العبادة إدمان التّفكّر في اللّه و في قدرته. [1] و پس از اين ذكرى از اين حديث پيش مى‌آيد. و در حديث ديگر يك ساعت تفكر را از عبادات يك شب بهتر دانسته [2]. و در حديث نبوى، صلّى اللّه عليه و آله، است كه تفكر يك ساعت از عبادت يك سال بهتر است [3]. و در حديث ديگر است كه تفكر يك ساعت بهتر است از عبادت شصت سال [4]، و در حديث ديگر هفتاد سال [5]، و از بعض علماى فقه و حديث هزار سال هم حديث شده. در هر صورت، از براى آن درجات و مراتبى است، و از براى هر مرتبه‌اى نتيجه يا نتايجى است كه ما به ذكر بعضى از آن مى‌پردازيم.

- اوّل تفكر در حقّ و اسماء و صفات و كمالات اوست. و نتيجه آن علم به وجود حق و انواع تجليات است و از آن، علم به اعيان و مظاهر رخ دهد. و اين افضل مراتب فكر و اعلى مرتبه علوم و اتقن مراتب برهان است، زيرا كه از نظر به ذات علت و تفكر در سبب مطلق علم به او و مسبّبات و معلولات پيدا شود. و اين نقشه تجلّيات قلوب صدّيقين است، و از اين جهت آن را «برهان صدّيقين» گويند، زيرا كه «صدّيقين» از مشاهده ذات شهود اسماء و صفات كنند، و در آيينه اسماء اعيان و مظاهر را شهود نمايند. و اينكه اين قسم برهان را «برهان صدّيقين» گوييم براى آن است كه اگر صدّيقى بخواهد مشاهدات خود را به صورت برهان در آورد و آنچه ذوقا و شهودا يافته به قالب الفاظ بريزد، اين چنين شود، نه آنكه هر كس بدين برهان علم به ذات و تجليّات آن پيدا كرد، از صدّيقين است، يا آنكه معارف صدّيقين از سنخ براهين است، منتها براهين مخصوصى. هيهات كه علوم آنها از جنس تفكر باشد، يا مشاهدات آنها را با برهان و مقدمات آن مشابهتى. تا قلب در حجاب برهان است و قدم او تفكر است، به اوّل مرتبه صدّيقين نرسيده. و چون‌

[1] «پيوسته انديشيدن درباره خداوند و توانايى او برترين پرستش است.» اصول كافى، ج 2، ص 55، «كتاب ايمان و كفر»، «باب تفكر»، حديث 3.

[2] عن الحسن الصّيقل قال قلت لأبى عبد اللّه (ع): تفكر ساعة خير من قيام ليلة؟ قال: نعم. قال رسول اللّه، صلّى اللّه عليه و آله: تفكر ساعة خير من قيام ليلة. (حسن صيقل گويد به امام صادق (ع) عرض كردم: «آيا ساعتى انديشيدن از يك شب عبادت بهتر است؟» فرمودند: «آرى و پيغمبر (ص) فرمود: يك ساعت فكر كردن از يك شب عبادت بهتر است.» بحار الانوار ج 68، ص 325، «كتاب ايمان و كفر»، «باب تفكر»، حديث 16. و در اصول كافى (ج 2، ص 54، «كتاب ايمان و كفر»، حديث 2) همين آمده است.

[3] قال النّبى (ص): فكر ساعة خير من عبادة سنة. عوالى اللئالى، ج 2، ص 57، «المسلك الرابع»، حديث 152 و در شرح مصباح الشريعه و مفتاح الحقيقة (ص 171، باب 26) «در بيان تفكر») همين معنا آمده است.

[4] طريحى در مجمع البحرين در ماده «فكر» مى‌نويسد در حديث است: «تفكر ساعة خير من عبادة ستّين سنة.

[5] قال النبى (ص): تفكر ساعة خير من عمل سبعين سنة. اسرار الشريعة و اطوار الطريقة و انوار الحقيقة، ص 207.