بشريت و انسانيت دور و با شياطين محشور است.

اين‌ها كه گفته شد به حسب مراتب شدت و ضعف در خود جوهر نفاق بود، و نيز به حسب متعلق فساد آن فرق دارد. زيرا كه گاهى نفاق كند در دين خدا، و گاهى در ملكات حسنه و فضايل اخلاق، و گاهى در اعمال صالحه و مناسك الهيه، و گاهى در امور عاديه و متعارفات عرفيه. و همين طور گاهى نفاق كند با رسول خدا، صلّى اللّه عليه و آله، و ائمه هدى، عليهم السلام، و گاهى با اوليا و علما و مؤمنين، و گاهى با مسلمانان و ساير بندگان خدا از ملل ديگر.

البته اين‌ها كه ذكر شد در زشتى و وقاحت و قباحت فرق دارند، گر چه تمام آنها در اصل خباثت و زشتى شركت دارند و شاخ و برگ يك شجره خبيثه هستند.

فصل‌

نفاق و دورويى علاوه بر آنكه خود صفتى است بسيار قبيح و زشت كه انسان شرافتمند هيچگاه متصف به آن نيست و داراى اين صفت از جامعه انسانيت خارج، بلكه با هيچ حيوانى نيز شبيه نيست، و مايه رسوايى و سرشكستگى در اين عالم پيش اقران و امثال است، ذلت و عذاب اليم در آخرت است، و به طورى كه در حديث شريف ذكر فرموده صورتش در آن عالم آن است كه انسان با دو زبان از آتش محشور گردد، و اسباب رسوايى او پيش خلق خدا و سرافكندگى او در محضر انبياء مرسلين و ملائكه مقربين گردد. و شدت عذابش نيز از اين روايت مستفاد شود، زيرا كه اگر جوهر بدن جوهر آتش شد، احساس شديدتر و الم بيشتر گردد. پناه مى‌برم به خدا از شدت آن.

و در حديث ديگر وارد است كه رسول خدا، صلّى اللّه عليه و آله، فرمود:

«مى‌آيد روز قيامت آدم دو رو، در صورتى كه يكى از دو زبانش از پشت سرش خارج شده و يكى از آنها از پيش رويش، و هر دو زبان آتش گرفته و تمام جسدش را آتش زده‌اند. پس از آن گفته شود اين است كسى كه در دنيا دورو بود و دو زبان بود، معروف شود به اين روز قيامت. [1]» و مشمول آيه شريفه است كه مى‌فرمايد: وَ يَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللَّه بِه أَنْ يُوصَلَ و يُفْسِدُونَ فِى الأرْضِ أُولئِكَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدّارِ. [4] سر منشأ بسيارى از مفاسد و مهالك است كه هر يك دنيا و آخرت انسان را

[1] عن زيد بن على، عن آبائه عن علىّ، عليهم السلام، قال قال رسول اللّه، صلّى اللّه عليه و آله و سلّم: يجي‌ء يوم القيامة ذو الوجهين، دالعا لسانه في قفاه و آخر من قدّامه، يلتهبان نارا حتّى يلهبّا جسده. ثمّ يقال له: هذا الّذي كان في الدّنيا ذا وجهين و لسانين. يعرف بذلك يوم القيامة. ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، ص 316، «عقاب من كان ذا وجهين و ذا لسانين».

[2] «و آنچه را كه خدا فرمان به پيوند آن داده مى‌گسلند، و در زمين تباهى مى‌كنند، بر ايشان نفرين است و منزلگاه بد.» (رعد- 25).