بسيارى از مفاسد اخلاقى و اعمالى گردد. و خود آن في نفسه مذموم است گر چه براى حق باشد، يا در امر دينى باشد و منظور اظهار حق نباشد، بلكه منظور غلبه خود يا هممسلك خود يا بستگان خود باشد. اما اظهار حق و ترويج حقيقت و اثبات مطالب حقه و حمايت براى آن يا عصبيت نيست، يا عصبيت مذمومه نيست. ميزان در امتياز اغراض و مقاصد و قدم نفس و شيطان و حق و رحمان است. و به عبارت ديگر، انسان در عصبيتهايى كه مى‌كشد و حمايتهايى كه مى‌كند از بستگان و متعلقان خود، يا نظرش محض اظهار حق و اماته باطل است، اين عصبيت ممدوحه و حمايت از جانب حق و حقيقت است و از بهترين صفات كمال انسانى و خلق انبيا و اوليا است، و علامت آن آن است كه حق با هر طرف هست از آن طرف حمايت كند گرچه از متعلقان او نباشد، بلكه از دشمنان او باشد. چنين شخصى از حمايت كنندگان حماى حقيقت و در زمره طرفداران فضيلت و حاميان مدينه فاضله به شمار آيد و عضو صالح جامعه و مصلح مفاسد جمعيت است. و اگر نفسيت و قوميت او را تحريك كرد كه اگر باطلى هم از خويشاوندان و منسوبان خود ببيند با آنها همراهى كند و از آنها حمايت كند، چنين شخصى داراى ملكه خبيثه عصبيت جاهليت است، و از اعضاى فاسده جامعه و مفسد اخلاط صالحه است، و در زمره اعراب جاهليت به شمار رود- و آنها يك دسته از عربهاى بيابان‌نشين بودند قبل از اسلام در زمان غلبه ظلمت و جهالت و نادانى، و در آنها اين خلق زشت و ملكه ناهنجار كمال قوّت را داشته. بلكه در مطلق عرب- الا كسانى كه به نور هدايت مهتدى هستند- اين خلق بيشتر است از ساير طوايف. چنانچه در حديث شريف از حضرت امير، عليه السلام، منقول است كه خداوند تعالى عذاب كند شش طايفه را به شش چيز:

عرب را به عصبيت، و دهقانان را به كبر، و اميران را به ستم، و فقيهان را به حسد، و تاجران را به خيانت، و اهل رستاق را به نادانى. [1]

فصل در بيان مفاسد عصبيت است‌

از احاديث شريفه اهل بيت عصمت و طهارت استفاده شود كه خلق عصبيت از مهلكات و موبقات و موجب سوء عاقبت و خروج از ايمان است، و آن از ذمائم اخلاق شيطان است. كافى بسنده الصّحيح عن أبي عبد اللّه، عليه السّلام، قال:

[1] عن محمّد بن اسلم الجبلىّ باسناده يرفعه إلى امير المؤمنين، عليه السلام، قال: انّ اللّه عزّ و جلّ يعذّب ستّة بستة:

العرب بالعصبية، و الدّهاقنة بالكبر، و الأمراء بالجور، و الفقهاء بالحسد، و التّجار بالخيانة، و أهل الرّستاق بالجهل، خصال، ج 1، ص 325، «باب الستّة»، حديث 14.