مى‌كند، پس راضى نشود هرگز تا داخل آتش شود. (يعنى غضب او فرو ننشيند تا او را به آتش جهنم كشاند.) پس هر مردى كه غضب كرد بر قومى و حال آنكه ايستاده است، فورا بنشيند كه همانا بزودى برود از او وسوسه شيطان. و هر مردى كه غضب كند بر خويشاوندان خود، نزديك او رود و او را مسّ كند، زيرا كه رحم وقتى ممسوس شد به مثل خود، ساكن شود.» و از اين حديث شريف دو علاج عملى استفاده شود براى حال ظهور غضب:

يكى عمومى كه آن نشستن و تغيير وضع دادن است چنانچه در حديث ديگر است كه اگر نشسته بود و غضب كرد برخيزد. [1] و از طرق عامه منقول است كه پيغمبر خدا، صلّى اللّه عليه و آله، وقتى غضب مى‌فرمود، اگر ايستاده بود مى‌نشست، و اگر نشسته بود به پشت مى‌خوابيد، غضبش ساكن مى‌شد. [2] و ديگر علاج خصوصى راجع به ارحام كه اگر رحمى غضب كرد بر رحم خود، او را مسّ كند غضبش مى‌نشيند. اين‌ها معالجه شخص غضبناك از خودش.

و اما ديگران اگر بخواهند علاج او را كنند در حال ظهور غضب، اگر در اول امر باشد به يك نحوى از انحاى علمى و عملى كه ذكر شد مى‌توان او را علاج كرد. ولى اگر شدت كرد و اشتعال پيدا نمود، نصايح بر خلاف نتيجه دهد. و علاج آن بسيار در اين حال مشكل است، مگر به تخويف كسى كه از او حشمت برد. زيرا كه ظهور غضب براى كسانى بشود كه انسان خود را بر آنها غالب و چيره ببيند يا لا اقل قوه خود را با آن متساوى يابد و اما بر كسانى كه نفس حس غلبه آنها را كند غضب ظهور پيدا نكند، بلكه غليان و جوشش خون قلب موجب يك اشتعال باطنى گردد، آن در باطن مختنق شود و محبوس گردد و حزن در قلب توليد شود. پس علاج حال شدت غضب و فوران آن كارى است بس دشوار و مشكل. نعوذ باللّه منه.

فصل در بيان علاج غضب است به قلع اسباب آن‌

از معالجات اساسى غضب قلع ماده آن است به برطرف كردن اسباب مهيجه آن. و آن امور بسيارى است كه ما بعضى از آن را كه مناسب با اين اوراق است ذكر مى‌كنيم.

يكى از آنها حب نفس است كه از آن حب مال و جاه و شرف و حب نفوذ اراده و بسط قدرت توليد شود، و اين‌ها نوعا اسباب هيجان آتش غضب شود. زيرا كه انسان‌

[1] عن أبي عبد اللّه، عليه السلام، عن أبيه، عليهما السلام، أنّه ذكر عنده الغضب، فقال: انّ الرّجل ليغضب حتى ما يرضى أبدا و يدخل بذلك النّار، و أيّما رجل غضب و هو قائم فليجلس، فإنّه سيذهب عنه رجز الشيطان، و إن كان جالسا فليقم. (از أبو عبد اللّه، از پدرش، عليه السلام، روايت شده كه نزد او سخنى از خشم به ميان آمد، پس او گفت: بسا مردى كه چنان خشمگين شود كه هيچ گاه خشنود نگردد و به سبب آن به آتش درآيد. و هر كس در حالى كه ايستاده است خشمگين گردد بنشيند، كه به راستى پليدى شيطان از او خواهد رفت. و اگر نشسته باشد برخيزد) مرآة العقول، ج 10، ص 146، «كتاب ايمان و كفر»، «باب غضب»، شرح حديث 2.

[2] عن أبي هريرة قال: كان رسول اللّه (ص) اذا غضب و هو قائم جلس و اذا غضب و هو جالس اضطجع فيذهب غيظه. مرآة العقول، ج 10، ص 146، باب الغضب، مسند احمد بن حنبل (ج 5 ص 152) از ابو ذر نقل مى‌كند كه پيامبر (ص) در مورد غضب به ما چنين دستور داد.