آيا روايت امام رضا (عليه السلام) که در آن قرآن را تنها راه هدایت می داند، با حديث ثقلين تعارض دارد؟

سؤال كننده: محمد هادي

توضيح سؤال:

در کتاب توحيد شيخ صدوق حديثي از امام رضا است، که ظاهر آن با حديث ثقلين در تعارض است. امام رضا عليه السلام ميفرمايند:

حدثنا جعفر بن محمد بن مسرور رضي‌الله‌عنه ، قال : حدثنا محمد بن عبد الله ابن جعفر الحميري ، عن أبيه ، عن إبراهيم بن هاشم ، عن الريان بن الصلت ، قال : قلت للرضا عليه‌السلام : ما تقول في القرآن؟ فقال : كلام الله لا تتجاوزوه ، ولا تطلبوا الهدى في غيره فتضلوا.

در اين روايت حضرت رضا عليه السلام ميفرمايند که فقط به قرآن بايد تمسک نمودو اگر به غير قرآن تمسک کنيد گمراه مي شويد.

التوحيد شيخ صدوق ج ۱ ص ۲۲۴

مقصود امام رضا از اين فرمايش چه بوده است؟ آيا واقعا بايد فقط قرآن را تمسک کرد يا خير؟؟

با سلام و با تشکر از ارتباط شما با موسسه تحقيقاتي وليعصر عجل الله تعالي فرجه الشريف

براي پرسش فوق، دست کم دو پاسخ مي توان ارايه کرد:

پاسخ نخست: اين گونه روايات در مقام نفي پيروي از اهل بيت عليهم السلام نيست.

پاسخ نخست اين است كه اين قبيل روايات، اصولا در مقام نفي غير نيستند بدان معنا که پيروي از غير قرآن را ممنوع بدانند. بلکه صرفا در مقام تاکيد هر چه تمام بر پيروي از قرآن مي باشد همانگونه که در برخي روايات همين تاکيد درباره پيروي از اهل بيت عليهم السلام بيان گرديده است. از باب نمونه مي توان به حديث سفينه اشاره نمود.

حديث سفينه از جمله احاديث معتبري است که در منابع گوناگون شيعه از قبيل: عيون اخبار الرضا شيخ صدوق و امالي شيخ طوسي و نيز تعدادي از منابع اهل سنت مانند: فضائل الصحابة احمد بن حنبل و  المستدرك علي الصحيحين حاکم نيشابوري، نقل شده است. اين روايت توسط چندين تن از صحابه مانند: امام علي عليه السلام، ابوذر غفاري، ابن عباس  وانس بن مالک، با سندهاي گوناگون و الفاظ متنوع به نقل از رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم به ثبت رسيده است. تفصيل اَسناد اين روايت به همراه الفاظش در مقاله "حديث سفينه در ميرات اماميه و اهل سنت" موجود است. در ادامه صرفاً نمونه‌هايي از الفاظ مختلف اين حديث تقديم مي گردد.

مَثَلُ‏ أَهْلِ‏ بَيتِي‏ فِيكُمْ كَمَثَلِ سَفِينَةِ نُوحٍ مَنْ رَكِبَهَا (فيها) نَجَا وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا غَرَق (هلک)

مثل اهل بيت من مثل کشتي نوح است هر آنکه سوارش شود نجات پيدا مي کند و آن کس که از آن تخلف ورزد غرق مي شود (به هلاکت مي رسد)

الصفار، أبو جعفر محمد بن الحسن بن فروخ (متوفاي290هـ) بصائر الدرجات، ص 317، تحقيق: تصحيح وتعليق وتقديم: الحاج ميرزا حسن كوچه باغي، ناشر: منشورات الأعلمي – طهران، سال چاپ : 1404 - 1362 .

الشيباني، ابوعبد الله أحمد بن حنبل (متوفاى241هـ)، فضائل الصحابة، ج 2، ص 785، تحقيق د. وصي الله محمد عباس، ناشر: مؤسسة الرسالة - بيروت، الطبعة: الأولى، 1403هـ – 1983م.

البغدادي، ابوبكر أحمد بن علي  بن ثابت الخطيب (متوفاى463هـ)، تاريخ بغداد، ج 12، ص 91، ناشر: دار الكتب العلمية – بيروت.

الحاكم النيسابوري، ابو عبدالله محمد بن عبدالله (متوفاى405 هـ)، المستدرك علي الصحيحين، ج 2، ص 343، تحقيق: يوسف عبد الرحمن المرعشلي. گفتني است حاکم نيشابوري بعد از نقل روايت مي گويد:هذا حديث صحيح على شرط مسلم ولم يخرجاه (اين روايت مطابق شرط مسلم درست است اما در بخاري و مسلم آن را کتابهايشان نياوردند.

اين روايت در منابع ديگر نيز با الفاظ گوناگون نقل شده است: مرحوم شيخ طوسي حديث را اينگونه نقل مي کند : من دخلها نجا  ومن تخلف عنها غرق و در نقلي ديگر اينگونه روايت مي کند: من ركبها نجا ، ومن تركها هلك. الأمالي، ص 482الطوسي، تحقيق : قسم الدراسات الاسلامية - مؤسسة البعثة، ناشر: دار الثقافة ـ قم ، الطبعة: الأولى، 1414هـ. ؛ مرحوم صدوق با عبارت : مَنْ رَكِبَهَا نَجَا وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا زُجَ‏ فِي النَّار، روايت را نقل مي کند. ابي جعفر الصدوق، محمد بن علي بن الحسين بن بابويه (متوفاي381هـ)، عيون أخبار الرضا عليه السلام ج 1 ، ص 30، تحقيق: تصحيح وتعليق وتقديم: الشيخ حسين الأعلمي، ناشر: مؤسسة الأعلمي للمطبوعات - بيروت – لبنان، سال چاپ: 1404 - 1984 م.

همانطور که ملاحظه مي کنيد در اين روايت، پيروي از غير اهل بيت عليهم السلام نفي شده است. اين مضمون از عباراتي همچون: «من تخلف عنها غرق» «من تخلف عنها هلك» «من لم يدخلها هلك» «من تخلف عنها زج في النار» در اين روايات، استفاده مي شود. حال سوال اين است بايد به کدام يک از اين دو دسته روايات عمل نمود؟ پاسخ اين است كه اينگونه روايات در صدد نفي همديگر نبوده  و به اصطلاح هيچ گونه تعارضي با هم ندارند. بلکه هر کدام به مناسبت مي خواهند يکي از اين دو (اهل بيت  وقرآن) را مورد تاکيد قرار دهند و جامع بين اين دو دسته روايات، همان حديث ثقلين است که هر دو را به عنوان راهنما و هدايتگر معرفي مي کند.

پاسخ دوم: در مقام تعارض، حديث ثقلين مقدم است

بر فرض هم تعارضي ميان اين روايت و حديث ثقلين باشد، به طور قطع حديث ثقلين مقدم بر اين روايت است زيرا روايت شيخ صدوق، خبر واحد و غير قطعي است و حديث ثقلين متواتر و يقيني است. مقدم بودن خبر قطعي بر غير قطعي، علاوه بر آنکه در نگاه عقل روشن و بديهي است، مورد تصديق دانشمندان اسلامي هم مي باشد. انديشمندان اسلامي اين موضوع را در نگاشته‌هايشان از جمله در بحث تعارض ادله، مطرح نمودند. از باب نمونه مرحوم آقاي مظفر در کتاب أصول الفقه، در اين زمينه مي گويد: لا يتحقق هذا المعنى من التعارض إلا بشروط سبعة هي مقومات التعارض الاول: ألا يكون أحد الدليلين ... قطعيا لأنه لو كان أحدهما قطعيا فإنه يعلم منه كذب الآخر والمعلوم كذبه لا يعارض غيره.

معناي تعارض محقق نمي شود مگر با هفت شرط که مقوم تعارض‌اند. شرط اول آنکه يکي از اين دو دليل قطعي نباشد زيرا اگر يکي از دو دليل قطعي (و ديگري غير قطعي) باشد، از اين موضوع، دروغ بودن آن دليل ديگر دانسته مي شود. و آنچه که دروغ بودنش معلوم است اصلا با غير خود تعارض نمي کند.

المظفر، الشيخ محمد رضا (متوفاي1388هـ)، أصول الفقه، ج 3 ، ص 212، ناشر : مؤسسة النشر الإسلامي التابعة لجماعة المدرسين بقم المقدسة

شوکاني از جمله عالمان اهل سنت است که به اين موضوع پرداخته است. جالب است او ادعاي اتفاق در اين باره را از قول امام الحرمين هم نقل مي کند. متن او چنين است: وللترجيح شروط ... الثاني التساوي في القوة فلا تعارض بين المتواتر والاحاد بل يقدم المتواتر بالاتفاق كما نقله امام الحرمين.

شرطهايي براي تحقق ترجيح وجود دارد. شرط دوم آن است که دو دليل از لحاظ قوت، همطراز باشند بنا براين بين خبر متواتر و خبر واحد، تعارضي نيست بلکه به اتفاق دانشمندان، خبر متواتر مقدم مي شود چنانچه امام الحرمين اين اتفاق نظر را نقل کرد.

الشوكاني، محمد بن علي بن محمد (متوفاى 1255هـ)، إرشاد الفحول إلي تحقيق علم الأصول، ج 1، ص 455، تحقيق: محمد سعيد البدري ابومصعب، ناشر: دار الفكر - بيروت، الطبعة: الأولى، 1412هـ ـ 1992م

نتيجه کلي:

از آنچه در اين نوشتار بيان شد، دانستيم که روايت امام رضا عليه السلام در درجه نخست هيچ گونه تعارضي با حديث ثقلين ندارد و بر فرض تعارض، حديث ثقلين به دليل تواترش مقدم است.

موفق باشيد

گروه پاسخ به شبهات

مؤسسه تحقيقاتي حضرت ولي عصر (عجل الله تعالي فرجه الشريف)