چرا اهل تسنن خمس را فقط موكول به زمان جنگ و غنائم آن ميدانند ؟

سؤال كننده : تاري وردي

توضيح سؤال :

1-بحث خمس بعنوان20% از درآمد ؛ اعم از هر نوع درآمد تجارت ، زراعت ،... از چه تاريخي در شيعه جاري شد؟

2- چرا اهل تسنن خمس را فقط موكول به زمان جنگ و غنائم آن ميدانند ؟

3- چرا روحايت محترم مردم ايران را به اداي نماز در وقت پنج گانه كه در توصيه هاي شخصي مراجع نيز موجود است, تشويق نمي نمايند ؟ مطمئنا روحانيت نقش بسيار مهمي در احياي اين سنت پسنديده و فرهنگ سازي آن خواهند داشت .

پاسخ :

همه فقهاي اسلام معتقدند كه خمس و پرداخت يك پنجم از اموال در غنيمتهاي جنگي ، گنج و معادن طلا و نقره واجب است . ابن زهره حلبي ميگويد :

واعلم ان مما يجب في الاموال الخمس و الذي يجب فيه الغنائم الحربيّة و الكنوز و معادن الذهب و الفضة بلاخلاف .

سلسلة الينابيع الفقهيه (غنية النزوع) ، ج 5 ، ص 224 .

ولي در دو مورد ميان شيعه و سني اختلاف نظر وجود دارد : يكي در وجوب خمس در سود كسب و تجارت و ديگري در مصرف آن . البته بايد توجه داشت كه شيعه وجوب خمس در ارباح مكاسب را مشروط بر مازاد بودن بر هزينه و مؤنه يك سال ميداند و معيار در فهم مؤنه عرف است .

وجوب خمس در سود كسب و تجارت

ديدگاه شيعه

فقهاي شيعه معتقدند يكي از موارد وجوب خمس، مالي است كه از مخارج و هزينههاي زندگي انسان در يك سال اضافه مانده است، خواه اين مال از راه تجارت يا زراعت و كشاورزي و يا حقوق ماهيانه كه دريافت ميشود ، در ذيل به بعضي از كلمات فقهاي شيعه اشاره ميشود :

شيخ مفيد رضوان الله عليه مي فرمايد :

والخمس واجب في كل مغنم قال الله عزوجل ( واعلموا انما غنمتم من شي فان لله خمسه وللرسول )والغنائم كل ما استفيد بالحرب من الاموال والسلاح و الثياب و الرقيق وما استفيد من المعادن والغوص والكنوز وكل ما فضل من ارباح التجارات و الزراعات والصناعات من المؤنة والكفاية في طول السنة علي الاقتصاد .

المقنعة ، ص 276.

خمس واجب است در هر سودي . خداوند در قرآن مي فرمايد (بدانيد هر چه غنيمت برديد از هر چيزي پس يك پنجم آن براي خدا ورسول است ) وغنيمت هرچيزي است كه در حرب مورد استفاده قرار گيرد مثل مال وسلاح ولباس وآنچه كه بدست مي آيد از معدن وغواصي وگنج وهرچه كه از سود تجارت وزراعت وصناعت زياد تر از هزينه متوسط سال باشد .

دلايل قول شيعه

فقهاي شيعه براي اثبات وجوب خمس در سود كسب و تجارت به كتاب و سنّت استناد كردهاند كه در ذيل به توضيح و شرح بعضي از آنها ميپردازيم .

الف . قرآن

خداوند متعال ميفرمايد :

وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَي وَالْيَتَامَي وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ إِنْ كُنْتُمْ آَمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَمَا أَنْزَلْنَا عَلَي عَبْدِنَا يَوْمَ الْفُرْقَانِ يَوْمَ الْتَقَي الْجَمْعَانِ وَاللَّهُ عَلَي كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ .

انفال / 41 .

و بدانيد هر گونه غنيمتي كه به شما رسد ، خمس آن براي خدا و براي پيامبر و براي نزديكان و يتيمان و مسكينان و واماندگان در راه است ، اگر شما به خدا و آنچه بر بنده خود در روز جدايي حق از باطل ، روز درگيري دو گروه (با ايمان و بي ايمان يعني روز جنگ بدر) نازل كرديم ، ايمان آوردهايد و خداوند بر هر چيزي قادر است .

نحوه استدلال: درآيه شريفه برموضوع «غنيمت» حكم وجوب خمس را مترتب ساخته است، در اين جا بايد ديد كه مقصود از غنيمت چيست؟ آيا مقصود غنيمت جنگي است يا هر فائدهاي است كه انسان به دست ميآورد؟ ترديدي نيست كه براي فهم اين واژه ميبايست به لغت شناسان مراجعه كرد تا از آن راه علم به معناي لغات قرآن و سنّت حاصل گردد.

غنميت در لغت

با مراجعه به لغت معلوم ميشود كه غنيمت به معناي مطلق فائدهاي است كه انسان به دست ميآورد و اختصاصي به غنيمت جنگي ندارد و در ذيل به ذكر كلمات برخي از لغت شناسان ميپردازيم :

خليل فراهيدي مي گويد :

الغنم الفوز بالشي في غير مشقة و الاغتنام انتهاز الغنم.

العين: ماده غنم.

غنيمت بدست آوردن چيزي است بدون سختي واغتنام به معني استفاده از غنيمت است .

ازهري مي گويد :

قال الليث : الغنم ، الفوز بالشي و الاغتنام انتهاز الغنم .

تهذيب اللغة: ماده غنم .

ليث گفته است كه : غنم يعني بدست آوردن چيزي واغتنام استفاده از غنيمت است .

ابن فارس مي گويد:

غنم اصل صحيح واحد يدل علي افادة شي لم يملك من قبل ثم يختص بما اخذ من المشركين.

مقاييس اللغة ، ماده غنم.

غنم مصدري است كه حروف اصلي آن صحيح است ( اصطلاح علم صرف) معناي آن فايده بردن از چيزي است كه قبل از آن مالكش نبوده است .سپس مخصوص شد به آنچه از مشركين گرفته مي شود .

ابن منظور مي نويسد :

الغنم الفوز بالشيء من غير مشقة.

لسان العرب ، ماده غنم.

بدست آوردن چيزي است بدون مشقت

و...

همانگونه كه از گفتار و تصريح لغت شناسان به دست آمد اينكه غنم در لغت معناي وسيعتري از غنيمت جنگي دارد و به معناي مطلق فائدهاي است كه انسان بدون مشقت و سختي به دست آورده باشد ولي بعدها پس از نزول قرآن به خاطر جنگهايي كه پيش آمد غنيمت بيشتر در معناي اموالي استعمال شد كه از مشركان گرفته ميشد. بنابراين لفظ غنيمت در آيه بر همان معناي لغوي آن حمل ميشود مگر اينكه قرينه قطعي وجود داشته باشد كه مقصود از آن غنيمت جنگي باشد.

غنيمت در تفاسير اهل سنت

رشيدرضا در تفسير المنار غنيمت به كار رفته در آيه را به معناي وسيع ذكر كرده و آن را به غنائم جنگي اختصاص نداده است ولي معتقد است بايد معناي وسيع آيه فوق را به خاطر قيد شرعي مقيّد به غنائم جنگي كرد .

تفسيرالمنار ، ج 10 ، ص 3.

آلوسي نيز در تفسير روح المعاني غنم را در اصل لغت به معناي هر گونه سود و منفعت دانسته است .

وغنم في الأصل من الغنم بمعني الربح

روح المعاني ، ج 10 ، ص 2.

غنم در اصل به معناي سود به كار برده مي شده است .

همانگونه كه از اظهارات اين مفسران معلوم شد غنيمت به كار رفته در آيه عموميت داشته و شامل مطلق فائده و منفعتي كه انسان در زندگي از هر راهي به دست آورده باشد، ميشود و غنيمت در آيه اختصاصي به غنيمت جنگي ندارد؛ اما برخي از آنها معتقد بودند كه چون طبق روايات اهلسنّت غنيمت در عرف شرع در غنيمت جنگي انحصار پيدا كرده است، لازم است آن غنيمت را بر غنيمت جنگي منحصر نماييم ؛ ولي ما معتقديم ميبايست دلالت آيه بر مطلب را مستقلاً فهميد و در نهايت اگر با روايات ديگر تعارضي داشت، تعارض را علاج كرد و بر فرض اينكه روايات ديگري از اهلسنّت بر انحصار خمس در غنيمت جنگي وجود داشته باشد به حد تواتر نميرسند و طبق مبناي مشهور اهلسنّت در اصول فقه، خبر واحد نميتواند عموم آيه را تخصيص بزند .

خمس غنيمت در روايات اهل سنّت

روايات بسياري از پيامبر اكرم نقل شده كه به اصحاب خويش دستور به گرفتن خمس دادهاند و يا هنگامي كه افرادي به ايشان مراجعه ميكردند در ضمن دستورات ديني، وجوب پرداخت خمس را يادآور ميشدند در حالي كه هيچ جنگ و نبردي هم در كار نبود . تا غنيمت جنگي از آن برداشت شود، در ذيل به برخي از آن روايات اشاره ميشود :

1. لما و قد عبدالقيس لرسول الله فقالوا: ان بيننا و بينك المشركين و انا لا نصل اليك الاّ في اشهر الحرم خمرنا بجمل الامره ان عملنا به دخلنا الجنة و ندعو اليه من ورائنا. قال: آمركم باربع و انهاكم عن اربع، آمركم بالايمان بالله و هل تدرون ما الايمان؟ شهادة ان لاالهالاّالله و اقام الصلاة و ايتاء الزكاة و تعطوا الخمس من المغنم .

صحيح البخاري ، ج 4 ، ص 250 و صحيح مسلم ، ج 1 ، ص 35 .

در اين حديث پيامبر از اهالي عبدالقيس نخواسته است كه غنيمتهاي جنگي را پرداخت نمايند زيرا آنان از خوف مشركين نميتوانستند نزد پيامبر بيايند بنابر اين جنگي در كار نبوده تا مقصود از غنيمت در حديث غنيمت جنگي باشد.

2. بسماللهالرحمنالرحيم هذا عهد من النبي رسول الله لعمرو بن حزم حين بعثه الي اليمن، امره بتقوي الله في أمره كله و ان يأخذ من المغانم خمس الله و ما كتب علي المؤمنين من الصدقه من العقار عشر ما سقي البعل و سقت السماء و نصف العُشر مما سقي الغرب (اي الدلوا العظيمة) .

سيرة ابن هشام ، ج 4 ، ص 256 و فتوح البلدان ، ج 1 ، ص 81 .

3. من محمد النبيّ للفجيع و من تبعه و اسلم و اقام الصلاة و آتي الزكاة و اطاع الله و رسوله و اعطي من المغانم خمس الله .

الطبقات الكبري ، ابن سعد ، ج 1 ، ص 270.

4. كتب لخبادة الازدي وقومه ومن تبعه: ما اقاموا الصلاة وآتوا الزكاة واطاعوا الله ورسوله واعطوا من المغانم الخمس الله و سهم النبي وفارقوا المشركين فانّ لهم ذمة الله وذمة محمدبن عبدالله .

همان، ص 305 و 304.

5 . كتب لملوك حمير : و آتيتم الزكاة و اعطيتم من الغنائم خمس الله و سهم النبي و صفيّه و ما كتب الله علي الؤمنين من الصدقة .

سيره ابن هشام ، ج 4 ، ص 258.

6. كتب لنبي ثعلبة بن عامر : من اسلم منهم و اقام الصلوة و آتي الزكاة و اعطي خمس المغنم و سهم النبي و الصّفي .

اُسدالغابة، ج 3، ص 34.

7 . كتب الي بعض أفخاذ جهينه: من اسلم منهم و اقام الصلاة و آتي الزكاة و اطاع الله و رسوله و اعطي من الغنائم الخمس .

الطبقات الكبري ، ج 1 ، ص 271 .

در اين نامههايي كه پيامبر به قبائل مختلف عرب فرستاده است سه احتمال وجود دارد :

1. مقصود از غنيمت اموالي بوده كه آنان از طريق غارت و تاراج به دست آوردهاند. اين احتمال درست نيست؛ زيرا حضرت به طور صريح از غارتگري نهي فرموده است .

قال رسول الله(صلي الله عليه وآله): «ان النهبة ليست باحلّ من الميتة» .

سنن ابو داود، ج 2، ص 12.

2. ممكن است مقصود غنائم جنگي باشد كه مسلمانان از طريق جنگ و جهاد به دست آوردهاند اين احتمال نيز باطل است ؛ زيرا اولاً، جنگ و جهاد بدون اذن پيامبر جايز نبوده است و معلوم هم نيست كه از حضرت اذن گرفته باشند ، خصوصاً اهالي عبدالقيس كه امكان ارتباط با پيامبر را جز در ماههاي حرام نداشتند ، علاوه بر اينكه پيامبر خودش غنائم جنگي را تقسيم ميكرد و معنا نداشته كه پيامبر از آنان بخواهد كه اين تقسيم را انجام دهند .

3. احتمال سوم اينكه مقصود از غنيمت ، كسب و تجارت باشد ؛ يعني در همه موارد فوق پيامبر دستور داده كه مردم از مازاد بر كسب و تجارت خود خمس پرداخت نمايند .

الاعتصام بالكتاب و السنة ، ص 104.

جالب تر از همه اينها آنچه كه در بخاري است كه در آن آمده در عنبر و مرواريد خمس است !!! عنبر ماده ايست خوشبو كه با غواصي يا شكار بعضي ماهي ها بدست مي آمد وموافق قول شيعه است . حال اهل تسنن كه خمس را مربوط به غنائم جنگي مي دانند در كدام جنگ به مقابله با ماهي عنبر وبا قلاب ماهي گيري رفته اند خدا مي داند!!!

موارد خمس در كتب اهل تسنن :

همانطور كه از مبسوط سرخسي ج 2ص211 باب المعادن بدست مي آيد اهل تسنن خمس را تنها مربوط به چيزي مي دانند كه از جنگ بدست آيد و لذا خمس در معدن را منوط به معدني مي كند كه در زمين گرفته شده از كفار بدست آيد مانند گنج و لذا در وجوب خمس در لؤلؤ و عنبر اشكال مي كند . چون آن دو هيچ ربطي به جنگ ندارند اما ما در صحيح بخاري مي بينيم كه در لولو وعنبر خمس است واين نمي تواند باشد مگر طبق نظر شيعه :

وهذا لأن المعني الذي لأجله وجب الخمس في الكنز موجود في المعدن فإن الذهب والفضة تحدث في المعدن من عروق كانت موجودة حين كانت هذه الأرض في يد أهل الحرب ثم وقعت في يد المسلمين بإيجاف الخيل فتعلق حق مصارف الخمس بتلك العروق فيثبت فيما يحدث منها فكان هذا والكنز سواء من هذا الوجه

المبسوط للسرخسي ج2/ص211

اين (وجوب خمس در معدن) از آن جهت است كه علتي كه سبب وجوب خمس در گنج شد سبب وجود آن در معدن هم مي شود پس به درستيكه طلا و نقره در زمين درست مي شود از رگه هايي كه در زمين به هنگام تسلط كفار حربي بر آن موجود بوده است سپس با جنگ به دست مسلمانان افتاده است پس حق خمس به آن رگه ها تعلق گرفته است پس هرچه كه از ان رگه ها هم بدست آيد همان حكم را داردپس گنج ومعدن از اين جهت يكي هستند

اين كلام وي صريح است در اينكه اگر معدن در زمين مسلمانان باشد وبا جنگ از كفار بدست نيايد خمس ندارد.

ثم وجوب الخمس فيما يوجد في الركاز لمعني لا يوجد ذلك المعني في الموجود في البحر وهو أنه كان في يد أهل الحرب وقع في يد المسلمين بإيجاف الخيل والركاب وما في البحر ليس في يد أحد قط لأن قهر الماء يمنع قهر غيره ولهذا قال مشايخنا لو وجد الذهب والفضة في قعر البحر لم يجب فيهما شيء

المبسوط للسرخسي ، ج2 ، ص213 .

وجوب خمس در آنچه كه از گنج بدست مي آيد به خاطر علتي است كه در آنچه در درياست يافت نمي شود . وآن علت بودن گنج است در دست كفار حربي وسپس به دست مسلمانان افتاده است با جنگ . اما آنچه كه در درياست در دست هيچ كس نبوده است چون آب مانع تسلط هيچ كس بر آن نبوده است (يعني مورد سلطه كفار نبوده) وبه همين دليل بزرگان ما گفته اند اگر چيزي از طلا يا نقره را در كف دريا پيدا كرد چيزي در آن نيست

اين كلام نيز صريح است در اين كه طبق موازين عادي اهل تسنن به عنبر ولولو كه از دريا مي آيد خمس تعلق نمي گيرد اما در صحيح بخاري مي بينيم :

صحيح البخاري ج2/ص544 باب ما يستخرج من البحر

وَقَالَ الْحَسَنُ فِي الْعَنْبَرِ وَاللُّؤْلُؤِ الْخُمُسُ

تاريخ خمس در بين شيعه :

روايات خمس در نزد شيعيان از امير مومنان علي عليه السلام شروعمي شود :

عن علي (ع):