نمیتواند این را بیابد، زیرا باید یکی از این چهار نوع «ب» را ببیند، این که نمیشود، کدامیک را «ب» بداند؟ امّا از طرف دیگر هم نمیتواند انکار کند زیرا عقل وجود او را در مییابد.

مادّة الموادّی که علما و دانشمندان میگویند، چیزی است که مستقل است و میتواند وجود پیدا کند (مثل «ب») امّا از نظر حکما این مادة المواد، خود وقتی موجود شد دارای فعلیتی است. میگویند مادّة المواد چیزی است که عقل وجود او را درک میکند ولی وجود او در چهره اشیاء دیگر موجود میشود؛ گاهی به این شکل درمیآید، گاهی به شکل دیگر، ...

این حکما معتقدند که ماهیت جنس در میان انواع ماهیات، این گونه است:

«مبهم». جنس وجود دارد ولی در شکل نوع و فصل. در خارج که جنس از فصل جدا نیست. میگویند در ذهن هم جدایی وجود ندارد. فقط میگویند (در ذهن) آن چیزی که در این نوع هست در آن نوع هم هست، لذا «الجنس مغمور بکلّ الاوعیة». در عقل اگر جنس را از فصل جدا کردیم، مثلًا تصوّر حیوان را، آن جنس واقعی نیست بلکه چیزی نزدیک به جنس است. خلاصه جنس چیزی است که در ضمن تصورات مختلف انواع هست امّا بالاستقلال نمیتواند موجود باشد (در ذهن).

این مطلب از آن مطالب درهم و پیچیده فلسفه است.

امّا نظر خود ما- حالا به صورت یک فرضیه- این است که:

این حکما بیانی دارند در باب تشکیک (تشکیک تقریبا به معنای زیاد و کم است).

میگویند تشکیک در ماهیت جایز نیست. مثلًا ماهیت انسان را در نظر بگیرید، نمیشود گفت یک فرد انسانتر است و آن یکی کمتر انسان است. پس تشکیک در چیست؟ میگویند تشکیک در اتصافات است؛ یکی عالم است یکی عالمتر است و یا تعبیری که میگویند فلانی انسانتر است به معنی اینکه اخلاقش عالیتر است.

حکمایی مثل بوعلی که راجع به «اصالت وجود» بحثی نداشتهاند بحثشان به همین جا ختم میشود. امّا شیخ اشراق گفت تشکیک در خود ماهیت جایز است. ولی حکمای بعد از او این مطلب را نپذیرفتند. صدرالمتألّهین که به اصالت وجود قائل شد تشکیک در وجود را قبول کرد؛ یعنی تشکیک فقط در اتصافات و در «وجود ناعت» نیست، در خود وجود هم میتواند باشد. ولی ایشان هم در مسأله تشکیک ماهیت نظریه بوعلی را قبول کردند.