علوم نظری که محصول توجّه ذاتی نفس به بالاست علومی است که ارزششان ارزش حقیقی است یعنی حقایق عینی را بر انسان کشف میکنند و همانها هستند که انسان را به صورت نسخهای علمی از جهان عینی در میآورند؛ امّا علوم عملی ارزش قراردادی و اعتباری دارند و به هیچ وجه ارزش کشف حقیقت ندارند. ارزش این علوم فقط و فقط «وسیلهای» است؛ یعنی نفس اینها را وضع و قرارداد میکند به عنوان ابزارهایی برای رسیدن در مقام عمل به هدفها و منظورهای خارجی خود در راه زندگی بهتر فردی و اجتماعی.

علومی مانند منطق و طبّ و فیزیک و شیمی کاشف یک سلسله حقایق عینی میباشند و لهذا جزء علوم نظری به شمار میروند. از نظر حکمای الهی، توجّه ذاتی نفس به این حقایق برای این است که به کمال عقلانی خود نائل گردد و آثار و فوائد عملی آنها آثار و فوائد تبعی و استجراری است. و امّا اینکه انسان به حسب شعور ظاهر خود این علوم را نه برای خود آن علوم بلکه برای فوائد و آثار مادی و معنوی مربوط به زندگی جستجو میکند مطلب دیگری است که از محل بحث ما خارج است.

ولی علومی مانند اخلاق و تدبیر منزل و سیاست مدن که درباره بهترین و نیکترین کارها و خلق و خوها و عالیترین مقررات اجتماعی بحث میکنند هیچ جنبه کشف حقیقت در آنها نیست بلکه تنها وظایف و تکالیف را مشخص میکنند و از زیبایی و زشتی برخی کارها بحث میکنند که از امور مشهوره و مقبوله میباشند نه از اصول عقلانی و برهانی.

تا این حدود که گفته شد، از مطاوی کلمات بوعلی میتوان استفاده کرد و دیگران- حتی امثال خواجه و صدرالمتألّهین- تا این اندازه هم پیش نرفتهاند. بوعلی علاوه بر آنچه در اول منطق و اول الهیات مستقیماً متعرض مسأله تقسیم علوم شده است، در دو مورد از طبیعیات و در کتاب نجات به طور غیر مستقیم وارد شده یعنی درباره عقل نظری و عقل عملی که ریشه این تقسیم است به بحث پرداخته و آن را تا حدودی روشن کرده است.

از کلمات بوعلی مجموعا این سه نکته استفاده میشود:

1. علوم نظری محصول توجّه ذاتی نفس (عقل) به جهان بالاتر است و غایت نفس (عقل) از این توجّه این است که به صورت عقل بالفعل درآید، و علوم عملی محصول توجّه نفس (عقل) به تدبیر بدن است؛ و غایت هر دو کمال نفس است ولی غایت اوّلی که علم حقیقی است کمال نفس