است. مخالفان برای این نوع تفکر صحیح ارزشی قائل نیستند، و طرفداران مدعی هستند که نه تنها تفکر قیاسی با ارزش است، بلکه هر نوع تفکر دیگر ولو به صورت پنهان و ناآگاه مبتنی بر تفکر قیاسی است.

تعریف « فکر »

«فکر» یکی از اعمال ذهنی بشر و شگفت انگیزترین آنهاست. ذهن، اعمال چندی انجام میدهد. ما در اینجا فهرستوار آنها را بیان میکنیم تا عمل «فکر کردن» روشن شود و تعریف «فکر» مفهوم مشخصی در ذهن ما بیابد.

1. اولین عمل ذهن تصویر پذیری از دنیای خارج است. ذهن از راه حواس با اشیاء خارجی ارتباط پیدا میکند و صورتهایی از آنها نزد خود گرد میآورد. حالت ذهن از لحاظ این عمل حالت یک دوربین عکاسی است که صورتها را بر روی یک فیلم منعکس میکند. فرض کنید ما تاکنون به اصفهان نرفته بودیم و برای اولین بار رفتیم و بناهای تاریخی آنجا را مشاهده کردیم. از مشاهده آنها یک سلسله تصویرها در ذهن ما نقش میبندد. ذهن ما در این کار خود صرفاً «منفعل» است یعنی عمل ذهن از این نظر صرفاً «قبول» و «پذیرش» است.

2. پس از آنکه از راه حواس، صورتهایی در حافظه خود گرد آوردیم، ذهن ما بیکار نمینشیند، یعنی کارش صرفاً انبار کردن صورتها نیست، بلکه صورتهای نگهداری شده را به مناسبتهایی از قرارگاه پنهان ذهن به صفحه آشکار خود ظاهر مینماید. نام این عمل یادآوری است. یادآوری بیحساب نیست. گویی خاطرات ذهن ما مانند حلقههای زنجیر به یکدیگر بسته شدهاند. یک حلقه که بیرون کشیده میشود پشت سرش حلقه دیگر، و پشت سر آن، حلقه دیگر ظاهر میشود و به اصطلاح علمای روان شناسی، معانی یکدیگر را «تداعی» میکنند. شنیدهاید که میگویند:

«الکلامُ یجُرّ الکلام» سخن از سخن بشکفد. این همان تداعی معانی و تسلسل خواطر است.

پس ذهن ما علاوه بر صورتگیری و نقشپذیری که صرفاً «انفعال» است، و علاوه بر حفظ و گردآوری، از «فعالیت» هم برخوردار است و آن این است که صور جمع شده را طبق یک سلسله قوانین معین که در روان شناسی بیان شده است به یاد