حق این است که نیازمندی به علّت، به خاطر امکان

است. پس قدیم زمانی قرار داده شود (مانعی

نیست که ممکن الوجود قدیم زمانی باشد).

شرح: این بحث، بحث بسیار مفید و لازمی است. مورد بحث این است که ملاک نیازمندی به علّت چیست؟

ما نظام علّت و معلول را مشاهده میکنیم، میدانیم که معلول نیازمند به علّت است، اگر علّتها نباشند معلولها نخواهند بود. برای فیلسوف این پرسش پیش میآید

ولی حقیقت این است که این ایراد صحیح نیست. نقطه مقابل امکان استقبالی ضرورت بالغیر نیست که گفته شود فرقی میان گذشته و حال با مستقبل نیست، بلکه ضرورت به شرط محمول است؛ یعنی سخن در ضرورتی است که به واسطه تحقّق و فعلیت یافتن پدید میآید. بدون شک میان گذشته و حال از یک طرف و آینده از طرف دیگر این تفاوت هست که گذشته و حال فعلیت یافته است و تغییر پذیر نیست ولی آینده در حدّ قوّه است و «قابلیت» دو طرف در او هست.

چیزی که هست، باید متوجّه بود که نظر فلاسفه در ضرورت به شرط محمول با نظر منطقیین متفاوت است. نظر منطقیین به عالم ذهن است. هرگاه قضیهای در ذهن اعتبار کنیم و در آن قضیه، محمول را قید و شرط موضوع قرار دهیم و آنگاه محمول را بر موضوع حمل کنیم قضیه ما قضیه به شرط محمول است و حمل محمول در چنین قضیهای بر موضوع، ضروری است زیرا از جهتی از قبیل حمل شیء بر نفس است که ضرورت ذاتی دارد و از نظر دیگر از قبیل ضرورت وصفی است، و علّت اینکه آن را جداگانه اعتبار کردهاند همین است که از جهتی به ضرورت ذاتی شباهت دارد و از جهتی به ضرورت وصفی و عین هیچکدام نیست. از این نظر- که نظر «منطقی» است- فرقی میان گذشته و حال و آینده نیست زیرا اگر محمول را در مرتبه موضوع اعتبار کنیم قضیه ضروری میشود خواه آن محمول مربوط به گذشته و حال باشد یا مربوط به آینده، پس ضرورت به شرط محمول اختصاص به گذشته و حال ندارد، پس امکان استقبالی در مقابل این ضرورت وجود ندارد.

امّا نظر فلاسفه در ضرورت به شرط محمول به اعتبارات ذهنی نیست، نظر اینها [به] عین واقعیت است. آنها میخواهند بگویند از نظر متن واقعیت، میان گذشته و حال و آینده تفاوت است؛ هر ماهیتی که متلبّس به وجود است نسبت وجود بدان ماهیت ضروری است، زیرا ماهیت متلبّس به وجود، موجود است بالضروره و این تلبّس در مورد گذشته و حال صادق است نه در مورد آینده. و اگر در اینجا فلاسفه اصطلاح دیگری غیر از «ضرورت به شرط محمول» وضع میکردند (مثلًا «ضرورت فعلی» یعنی ضرورتی که منشأش فعلیت وجود است) بهتر و مناسبتر بود.

این نکته نیز ناگفته نماند که امکان استقبالی غیر از امکان استعدادی است. امکان استقبالی نوعی امکان ذاتی است و چنانکه در محلّ خود ثابت شده است میان امکان استعدادی و امکان ذاتی تفاوتهایی هست.