موضوع و محمول، امکان اخصّ است. ضمنا معلوم شد که هر جا که امکان اخص هست امکان خاص هم هست. پس امکان خاص اعمّ است از امکان اخص، همچنانکه قبلًا گفتیم که امکان عام اعمّ است از امکان خاص [1].

امّا امکان استقبالی: امکان استقبالی از همه امکانهای دیگر اخصّ است. توضیح اینکه هر امکانی در مقابل یک ضرورت است. امکان عام در مقابل ضرورت عدم (امتناع ذاتی)، و امکان خاص در مقابل ضرورت وجود و ضرورت عدم (ضرورت ذاتی و امتناع ذاتی)، و امکان اخص در مقابل ضرورت وصفی؛ امّا امکان استقبالی در مقابل ضرورت به شرط محمول است؛ یعنی چیزی که نه ضرورت ذاتی دارد و نه امتناع ذاتی و نه ضرورت وصفی، بلکه اگر مربوط به زمان حال یا گذشته باشد از یک نوع ضرورت دیگر برخوردار است که آن، ضرورت به شرط محمول است زیرا محمول وجودا یا عدما تعین یافته است و انقلاب شیء عمّا هو علیه امکان ناپذیر است، ولی اگر مربوط به زمان آینده (زمان مستقبل) باشد قهراً هیچیک از وجود و عدم درباره او تعین نیافته است، امکان هر دو طرف در او هست. پس، از نظر تفاوتی که میان گذشته و حال از یک طرف و استقبال از طرف دیگر هست نوعی دیگر امکان برای امور استقبالی هست که در امور گذشته و حال نیست بلکه به جای آن ضرورت است [2].

هذا شیء اعتبره الجمهور من المنطقیین و امّا التحقیق الحکمی فیؤدّی أنّ الاستقبال و الماضی و الحال متساویة فی عدم التعیین فی نظرنا و فی التعیین فی نفس الامر و فی الضرورة و الامتناع فی الواقع و الامکان باعتبار نفس المفهوم.

این چیزی است که غالب منطقیین آن را اعتبار کردهاند و امّا تحقیق فلسفی حکم میکند که تفاوت گذشته و حال و آینده از نظر ماست نه از نظر واقع و نفس الامر. از نظر واقع و نفس الامر همان طور که گذشته و حال وجودا یا عدما تعین پذیرفته است و ضروری است، آینده نیز تعین دارد و تخلّف ناپذیر است، زیرا آینده وابسته به گذشته