«بسیط الحقیقه» [1] را جزء مسائل مستحدثه شمردیم تعجب خواهند کرد، خواهند گفت وحدت وجود مسألهای است قدیمی با سابقه چند هزار ساله در هند و یونان، و اساساً فکر وحدت وجود از نو افلاطونیان مخصوصاً افلوطین به مسلمین رسیده است.

ما اگر بخواهیم دقیقاً وارد این بحث شویم، مقالهای مستقل باید بنگاریم، اینجا همین قدر میگوییم اگر بنا باشد سرسری در مسائل قضاوت شود مطلب همان است که معترض میگوید، ولی اگر عمیقاً بخواهیم این مسأله را تحت مطالعه قرار دهیم میبینیم وحدتی که عرفای مسلمین و سپس فلاسفه مسلمین در جهان میدیدند و از آن به «وحدت وجود» تعبیر میکردند با وحدتی که در سایر مکاتب هست و اروپاییان همه آنها را به نام «وحدت وجود» مینامند کاملا متفاوت است. مثلًا نظریه افلوطین که مدعی است: وجود، شیئیت، همه از شؤون مخلوقات و تجلیات ذات باری است و ذات باری فوق وجود و شیئیت است، چگونه با نظریه عرفا و حکمای مسلمین قابل انطباق است که حقیقت وجود و حقیقت شیئیت را مساوی با ذات حق میدانند و غیر او را «فَیء» میدانند نه «شیء»، و «نمود» میدانند نه «بود».

غرض ما در این مقاله نگاهی اجمالی به «سیر فلسفه در اسلام» بود. تحقیق کافی درباره مسائلی که با اشاره از آنها یاد شد هر کدام مستلزم مقاله و رسالهای مستقل است.