شبهه دوم

گروهی دیگر از معتزله به حدّ وسطی بین وجود و عدم قائل شده و آن را «حال» نامیدهاند. شبههای که برای آنها مطرح شده این است که آیا «وجود» موجود است یا معدوم است؟ و معتقد شدهاند که «وجود» نه موجود است و نه معدوم، زیرا اگر «وجود» موجود باشد پس «وجود» دارای وجود است و همین طور این «وجود» دوم باید وجود داشته باشد و به همین ترتیب الی غیر النهایه که این مسأله به تسلسل میانجامد؛ یعنی برای اینکه یک شیء وجود داشته باشد باید بینهایت «وجود» وجود داشته باشد که بطلان آن واضح است. از طرف دیگر نمیتوان گفت «وجود» معدوم است، زیرا اگر «وجود» معدوم باشد باید آن ذات و ماهیتی هم که عارض وجود شده است [1] معدوم باشد. پس «وجود» نه موجود است و نه معدوم، بلکه حدّ وسط میان موجود و معدوم است.

در پاسخ این شبهه میگوییم که «وجود» موجود است و مستلزم تسلسل هم نیست، زیرا وجود و موجود یک چیزند چنانکه در مبحث «اصالت وجود» گفته شد.

شبهه سوم

شبهه دیگر اینکه میگویند: «کلّی»- مانند «انسان»- نه موجود است و نه معدوم، زیرا اگر موجود باشد باید در خارج موجود باشد و اگر در خارج موجود شد باید متشخّص به خصوصیتی باشد و اگر چنین شد، فرد است و جزئی و دیگر «کلّی» نخواهد بود.

از طرف دیگر «کلّی» معدوم هم نیست زیرا اگر معدوم باشد نباید بر افراد خارجی صدق کند و حال آنکه بر افراد خارجی صدق میکند. پس باید گفت: «کلّی» نه موجود است و نه معدوم.

حاجی در جواب این شبهه میگوید: