و البتّه معلوم است که این قوا با همه اختلاف و تعدّدی که دارند از هم جدا نیستند، بلکه نفس همچون یک ذات واحد است که دارای جنبهها و شاخههای متعدّد است. البته منظور این نیست که نفس به منزله تنه درخت است و این قوا به منزله شاخههای این درخت هستند به طوری که اگر همه این شاخهها را بزنیم باز هم تنه درخت به خودی خود باقی است و فقط شاخههایش قطع شده است؛ بلکه نحوه ارتباط به گونهای است که اگر قوای حسّی و خیالی و عقلی را از نفس بگیریم دیگر چیزی باقی نمیماند.

قائلین به نظریه اتّحاد عاقل و معقول، آن را به جمیع مراتب نفس تعمیم میدهند و لذا نظریه «اتّحاد حاسّ و محسوس» و «اتّحاد خیال و متخیل» حاصل میشود؛ یعنی نفس در مرتبه حسّی با محسوسات متّحد است و در مرتبه خیالی با متخیلات و در مرتبه عقلی با معقولات.

پس از ذکر این مقدّمات اجمالا میتوان به محصَّل بحث در این مسأله پی برد.

اکنون برای روشنتر شدن بحث، طرز فکر قائلین به اتّحاد عاقل و معقول و نیز طرز فکر منکرین اتّحاد عاقل و معقول را بیان میکنیم.

طرز فکر منکرین اتّحاد عاقل و معقول

منکرین اتّحاد عاقل و معقول، نفس را در ذات خود یک واحد جوهر میدانند و برای این جوهر قوایی قائل هستند که این قوا آلات نفس به شمار میرود و نفس به وسیله این قوا صور علمیه و ادراکیهای برای خود کسب و تحصیل میکند که نسبت آن صور علمیه به نفس مانند نسبت اعراض است به جوهر؛ یعنی این صور علمیه «اعراض نفسانی» به شمار میروند. میتوان گفت که از نظر ابن سینا و اتباعش- که از منکرین نظریه اتّحاد عاقل و معقول به شمار میروند- نفس در طول مدتی که کسب معلومات میکند به منزله یک صفحه یا جسم بیرنگ و نقشی است که تدریجا صور و نقوشی بر آن ثبت میگردد. واضح است که در تمام این مدت در خود جسم تغییری پیدا نشده بلکه همه تغییرات مربوط است به سطح جسم و کیفیاتی که عارض بر جسم شده است، و به قول صدرالمتألّهین طبق نظریه ابن سینا باید قبول کنیم که بین نفس یک کودک نوزاد و نفس یک فیلسوف و دانشمند پیر در ذات خود از لحاظ قوّت و کمال اوّلی