واجب الوجود بالغیر میگردد، و اگر موجود نگردد- حتی اگر یکی از شرایط و یکی از اجزاء علتش مفقود باشد- ممتنع الوجود بالغیر میگردد.

از این رو فلاسفه میگویند: «الشّیءُ ما لَم یجِبْ لَم یوجَد» یعنی هر چیزی تا وجودش به مرحله وجوب و ضرورت نرسد موجود نمیگردد.

پس هر چیزی که موجود شده و میشود، به حکم ضرورت و وجوب و در یک نظام قطعی و تخلّف ناپذیر موجود میگردد. پس نظام حاکم بر جهان و اشیاء یک نظام ضروری و وجوبی و قطعی و تخلّف ناپذیر است و به اصطلاح فلاسفه امروز نظام حاکم بر جهان یک نظام جبری است [1].

در بحث «علّت و معلول» گفتیم که اصل «سنخیت میان علت و معلول» به فکر ما انتظام خاص میبخشد و یک پیوستگی خاصی میان اصلها و فرعها، میان علتها و معلولها در ذهن ما مجسم میکند.

اکنون میگوییم این اصل که «هر ممکن الوجود از علت خود ضرورت کسب میکند» که از جهتی مربوط است به علت و معلول و از جهتی مربوط است به ضرورت و امکان، به نظام فکری ما درباره جهان رنگ خاص میدهد و آن این که این نظام یک نظام ضروری و حتمی و تخلّف ناپذیر است. فلسفه این مطلب را با عبارت کوتاه «اصل ضرورت علّی و معلولی» بیان میکند.

اگر ما اصل علّیت غائی را در طبیعت بپذیریم، یعنی بپذیریم که طبیعت در سیر و حرکت خود غایاتی را جستجو میکند و همه غایات هم به یک غایت اصلی که غایة الغایات است منتهی میگردد، باز نظام حاکم بر جهان رنگ تازه دیگری پیدا میکند. ما در اینجا وارد بحث «غایات» که فوق العاده جالب و مهم است نمیشویم و به دروس اختصاصی فلسفه واگذار میکنیم.

بحث ما درباره «کلّیات فلسفه» در اینجا به پایان میرسد، ولی باز هم مسائلی