مطالعه طرز کار آنها. همان دانهای که عرض کردم بعد به صورت یک بوته گندم در میآید، در همان حالی هم که ساختمانش کامل شده است، نوع کاری که انجام میدهد لازمه قهری ساختمانش نیست.

تفکیک خلق و نظم و هدایت در قرآن

در اینجا دو سه مطلب باید عرض کنیم: یکی اینکه ما این مطلب را به قرآن مستند کردیم و این طور فکر میکنیم که برای اولین بار تفکیک دلالت نظم از دلالت هدایت در قرآن بیان شده است؛ ما در غیر قرآن ندیدیم، بلکه در کتابهای بعد از قرآن هم از قدیم و جدید ندیدیم که اینها را دو اصل جداگانه ذکر کرده باشند، جز اینکه گفتیم فقط فخر رازی در تفسیر سوره سَبِّحِ اسْمَ رَبِّک الْأَعْلَی همین حرف را زده؛ در جای دیگر، از خود فخر رازی هم ندیدیم. پس اول ببینیم آیا در قرآن دو عنایت است یا نه.

1. آیات سوره طه

آیات متعددی است که بعضی از آنها را خود فخر رازی هم ذکر کرده است. یکی آن آیهای است که از قول حضرت موسی در جواب فرعون که پرسید فَمَنْ رَبُّکما یا مُوسی، میفرماید: رَبُّنَا الَّذِی أَعْطی کلَّ شَیءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدی [1] پروردگار ما آن کسی است که به هر چیزی خلقت خودش را داد؛ یعنی در خلقتش آنچه را که میبایست به او بدهد داد؛ یعنی او را روی حکمت آفرید؛ یعنی در خلقت موجودات حکمت به کار رفته است. این همان اصل انتظام است. ولی بعد با کلمه ثُمَ موضوع هدایت را ذکر میفرماید. میفرماید: ثُمَّ هَدی یعنی پس از آنکه آن را آفرید، او را رهبری کرد. «او را رهبری کرد» غیر از اصل خلقت است. اگر بنا بود هر چیزی کاری که میکند لازمه قطعی ساختمانش باشد، اینجا ثُمَ نمیفرمود. این مثل این است که کسی بگوید «من مثلث را آفریدم، بعد هم سه زاویهاش را مساوی با دو قائمه قرار دادم». این صحیح نیست، چون لازمه آفرینش مثلث، آن هم هست و آن، چیز علیحدهای نیست.

2. آیات سوره اعلی

آیه دیگر در سوره سَبِّحِ اسْمَ رَبِّک الْأَعْلَی است: سَبِّحِ اسْمَ رَبِّک الْأَعْلَی. الَّذِی خَلَقَ فَسَوَّی. وَ الَّذِی قَدَّرَ