میشود و یک نوع دلیل به شمار میرود. البته نمیخواهم بگویم این کار ابتکار من است؛ این مطلب را من از تفسیر فخر رازی استفاده کردهام و فخر رازی هم از قرآن استنباط کرده است.

پس قرآن از نظر خداشناسی برای نظم و هدایت دو حساب قائل شده است. و چون در کتابهای علمی و فلسفی، در اطراف تفکیک این دو راه از یکدیگر زیاد بحث نشده است، ممکن است در بیانی که من میکنم نقصانهایی وجود داشته باشد، ولی من فکر میکنم حتما مطلب از همین قرار است و تا کنون هم اشتباه شده است که ایندو را یکی حساب کردهاند؛ خیلی به هم نزدیکند ولی دو راه است.

فرق اصل نظم و اصل هدایت

مسأله انتظام مخلوقات مربوط به ساختمان موجودات است. در برهان نظم طرز بیانْ این گونه است که وضع ساختمان موجودات حکایت میکند که در این ساختمان، شعور و تدبیر و علم و اراده دخالت داشته است و این ساختمان ناشی از تصادف مجموعهای از علل نمیتواند باشد. درست مثل کتاب تألیفشدهای (بلکه یک صفحه از کتاب) که نظم مجموعه حروف و معنی داشتن آنها نشان میدهد که روی حساب و نقشه بوده؛ پس حکایت میکند که به وجود آورنده این نظم و تشکیلات اراده و تدبیر داشته است و عقل و شعور در ایجاد آن به کار رفته است. نظم بیش از این نیست. آیه صُنْعَ اللَّهِ الَّذِی أَتْقَنَ کلَّ شَیءٍ [1] همین جهت را بیان میفرماید؛ رَبُّنَا الَّذِی أَعْطی کلَّ شَیءٍ خَلْقَهُ [2] همین مطلب را بیان میکند، و خیلی از آیات دیگر، مثل آیه: أَ فَلا ینْظُرُونَ إِلَی الْإِبِلِ کیفَ خُلِقَتْ. وَ إِلَی السَّماءِ کیفَ رُفِعَتْ [3].

ولی زائد بر نظام متقن خلقت و ساختمان موجودات، چیز دیگری هم هست و آن این است:

موجودات عالم نشان میدهند که پس از آنکه کامل آفریده شدهاند، در کاری هم که انجام میدهند به نوعی رهبری میشوند، چطور؟ نقطه مقابل انتظام، تصادف و اتفاق بود، یعنی اگر کسی میخواست انتظام را حاکی از عقل و تدبیر نداند، میگفت این انتظام تصادفا به وجود آمده، ولی نقطه مقابل اصل رهبری و هدایت چیز دیگری است. آیا این کاری که موجودات انجام میدهند لازمه قهری و جبری ساختمانشان [4] است با همه انتظاماتی که در آن به کار رفته، یا علاوه بر این،