درباره عدل و ظلم هم که مربوط به حقوق و حدود مردم است و یک موضوع اجتماعی است این حساب پیش آمد. مطابق نظر عدلیه، در واقع و نفسالامر حقی هست و ذیحقی، و ذیحق بودن و ذیحق نبودن خودش یک واقعیتی است، قبل از آن هم که دستور اسلام برسد حقی و ذیحقی بود، یکی به حق واقعی خود میرسید و یکی محروم میماند، اسلام آمد و دستورهای خود را طوری تنظیم کرد که هر حقی به ذیحق خود برسد، اسلام دستورهای خود را مطابق حق و عدالت تنظیم کرد. عدالت یعنی «اعْطاءُ کلِّ ذیحَقٍ حَقَّهُ.» حق و عدالت امری است که اگر اسلام هم دستور نمیداد باز حقیقتی بود و حقیقت بودنش طوری نمیشد.

و مطابق نظر دسته دوم حق و ذیحق بودن و ذیحق نبودن و همچنین عدل و ظلم حقیقت ندارد، تابع این است که شارع اسلام چگونه قانون وضع کند.

به عقیده این دسته همان طوری که نظام تکوین به موجب اینکه فعل حق و مولود اراده مطلقه و مشیت مطلقه خداوند است نسبت به هیچ قانونی و قاعدهای خاضع و تابع نیست، نظام تشریع هم به همین موجب تابع هیچ اصلی نیست و نسبت به هیچ قانونی خاضع نیست. هرچه قانون اسلام وضع کند حق است، یعنی حق میشود، و هر طور که او قرار دهد عدالت است. اگر دستور اسلام این طور میبود که همه مردم هرچه زحمت میکشند و رنج میبرند و تولید میکنند هیچ یک از آنها حق ندارند و ذیحق را یک نفر دیگر که هیچ رنجی نبرده و زحمتی نکشیده معرفی کند واقعاً هم این طور خواهد بود، ذیحق واقعی آنها نیستند بلکه این است.

اثر عملی و اجتماعی بحث حسن و قبح

ممکن است گفته شود که این بحث چه ثمره عملی دارد؟ به هرحال هر دو دسته درباره قوانین موجود اسلامی معتقدند که مقرون به صلاح و موافق حق و عدالت است، چیزی که هست یک دسته معتقدند اول حسن و قبح و صلاح و فساد و حق و ناحقی بود و بعد شارع اسلام دستورهای خود را طبق آنها تنظیم کرده، و دسته دیگر میگویند اینها از اول نبودهاند و به دنبال دستورهای دین پیدا شدهاند. یک عدهای میگویند حسن و قبح و حق و ناحق و عدالت و ظلم مقیاس دستورهای دین است، یک عده میگویند دین مقیاس اینهاست، حالا چه خواجه علی چه علی خواجه، نتیجه یکی است. لهذا علمای هر دو دسته که وارد مسائل فقه و اصول شدهاند در اطراف مصلحت احکام و تقدیم مصلحتی بر مصلحت دیگر بحث کردهاند.

در جواب عرض میکنم خیر این طور نیست، اثر عملی مهمی دارد و آن مسأله دخالت عقل و علم در استنباط احکام اسلامی است. اگر نظریه اول را بپذیریم که حقی و عدالتی بوده و حسن و قبح واقعی بوده و شارع اسلام همیشه آن واقعیات را منظور میداشته، قهراً در مواردی که