قانونی نیست، همه قوانین و موازین تابع اراده او هستند.

این یک قسمت درباره اصل عدل که راجع به اساس خلقت موجودات و نظام عالم بود که آیا موافق با میزان عدل است یا نه؟

قسمت دیگری مربوط به نظام تشریع است، مربوط به دستورهای دینی است، مربوط به این است که دستورهای الهی که به وسیله پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله رسیده و به نام شریعت و قانون اسلامی خوانده میشود چطور؟

آیا نظام تشریع تابع میزان عدل است یا نه؟ آیا عادلانه وضع شده و هر حکمی تابع یک حقیقت و یک مصلحت و مفسده واقعی است، یا این طور نیست؟

وقتی که به قوانین شریعت اسلام نگاه میکنیم میبینیم یک سلسله چیزها تحلیل و تجویز و بلکه واجب شده و یک عده امور دیگر برعکس تحریم شده و ممنوع شناخته شده: به درستی و امانت امر شده و از دروغ و خیانت و ظلم نهی شده.

شک ندارد که بالفعل باید گفت آنچه امر کرده خوب است و آنچه نهی کرده بد است، اما آیا چون خوبها خوب بوده و بدها بد بودهاند اسلام به آن امر کرده و از این نهی کرده؟ یا آنکه چون اسلام به این یکی امر کرده خوب شده و چون از آن یکی نهی کرده بد شده و اگر به عکس کرده بود، اگر به دروغ و خیانت و ظلم امر کرده بود اینها واقعاً خوب میشدند و اگر از راستی و امانت و عدالت نهی کرده بود اینها واقعاً بد بودند یعنی بد میشدند؟!

شارع اسلام دستور داده که بیع حلال است و ربا حرام. شک ندارد که الآن بیع خوب است و ربا بد. حالا آیا بیع، بالذات و به خودی خود چیز خوبی بوده و برای بشر نافع و مفید بوده و چون خوب و مفید بوده در اسلام حلال شمرده شده و اما ربا بالذات چیز بدی بوده و به حال جامعه بشر ضرر داشته و چون بد و مضر بوده اسلام آن را حرام شمرده و گفته: الَّذِینَ یأْکلُونَ الرِّبا لا یقُومُونَ إِلَّا کما یقُومُ الَّذِی یتَخَبَّطُهُ الشَّیطانُ مِنَ الْمَسِ [1] و یا برعکس است، بیع چون اسلام گفته حلال است خوب شده و ربا چون اسلام گفته حرام است بد شده؟

حسن و قبح عقلی

این بود که دو دسته در میان علمای اسلامی به وجود آمدند؛ یک دسته طرفدار حسن و قبح عقلی شدند و گفتند فرمان شارع تابع حسن و قبح و صلاح و فساد واقعی اشیاء است، و دسته دیگر منکر حسن و قبح عقلی اشیاء شدند و گفتند حسن و قبح اشیاء تابع دستور شرعی است.

. بقره/ 275.