است. بعضی گفتهاند چون زیاد به مجادله و مباحثه میپرداختند متکلم خوانده شدند. به هرحال چنین دستهای پیدا شدند.

عدل الهی

یکی از مسائلی که در علم کلام مورد بحث واقع شد مسأله عدل الهی بود، که آیا خداوند عادل است یا نه؟ این مسأله خیلی اهمیت پیدا کرد و شاخهها و متفرّعات زیاد پیدا کرد، دامنهاش قهراً به مسأله اصل عدالت اجتماعی که مورد بحث ماست نیز کشیده شد. این مسأله از مسأله حادث بودن و قدیم بودن کلام اللَّه هم با آنکه آن مسأله فتنهها بپا کرد و خونها برایش ریخته شد بیشتر اهمیت پیدا کرد به طوری که به واسطه نفی و اثبات در این مسأله- یعنی مسأله عدل- متکلمین دو نحله شدند: عدلیه و غیر عدلیه. عدلیه یعنی طرفداران اصل عدل الهی، و غیر عدلیه یعنی منکرین اصل عدل الهی.

متکلمین شیعه عموماً از عدلیه هستند، و به همین جهت از همان زمان قدیم معمول شد که شیعه بگوید اصول دین اسلام پنج تاست: توحید، عدل، نبوت، امامت، معاد؛ یعنی از نظر اسلامشناسی شیعی اصول اسلام پنج تاست.

در مسأله عدل الهی در دو قسمت بحث شد: یکی اینکه آیا خلقت و تکوین عالم از آسمان و زمین، از جماد و نبات و حیوان، از دنیا و آخرت، بر موازین عدالت و موافق عدالت است و در خلقت و آفرینش به هیچ موجودی ظلم نمیشود و این عالم به عدل برپاست؟ آیا بِالْعَدْلِ قامَتِ السَّمواتُ وَ الْارْضُ [1]؟ یا اینکه خداوند چون اراده و مشیتش مطلق است و هیچ چیز نمیتواند اراده او را محدود کند، فعال مایشاء است، یفْعَلُ ما یشاءُ [2] و یحْکمُ ما یرِیدُ [3]، خلقتش تابع هیچ میزان و هیچ قاعده و قانونی نمیتواند باشد، هرچه او بکند عدل است نه اینکه هرچه مقتضای عدل است او میکند.

لهذا در جواب این سؤال که آیا خداوند در قیامت بر وفق موازینی که موازین عدل است رفتار میکند و طبق حساب و قاعدهای یکی را به بهشت میبرد و دیگری را به جهنم، یا این طور نیست؟

آنها گفتند: این طور نیست؛ هیچ قانون و ناموسی نمیتواند حاکم بر فعل حق باشد، هر قانون و ناموسی تابع فعل او و امر اوست، عدل و ظلم هم تابع فعل اوست. اگر او مطیع را به جهنم ببرد و عاصی را به بهشت، باز هم چون او کرده عدل است. اراده او و فعل او تابع میزانی و خاضع در برابر