از طرف عدهای از پیشوایان و علمای اسلام بد تفسیر و توضیح داده شد و با آنکه عده دیگری در مقابل آنها مقاومت کردند فایدهای نکرد و دسته اول پیش بردند.

یک قانون خوب و عالی در درجه اول باید خوب تفسیر شود و در درجه دوم باید خوب اجرا و تنفیذ گردد؛ اگر خوب تفسیر نشود فرضاً آنها که متصدی اجرا و تنفیذ هستند بخواهند خوب اجرا کنند فایده ندارد، زیرا همانطوری اجرا میکنند که تفسیر شده، و اگر هم قصد خوب اجرا کردن نداشته باشند برای آنها چه بهتر. وقتی متصدیان تفسیر قانون، مطابق با نیات سوء اجراکنندگان تفسیر کردند عملًا و نتیجتاً خدمتی به آنها کردهاند و آنها را از زحمت و دردسر مردم نجات دادهاند، خواه آنکه تفسیرکنندگان از اول قصدشان این باشد که به قانون و مردم خیانت کنند، و یا چنین قصدی نداشته باشند، فقط روی کجفهمی بد تفسیر کنند.

در تفسیر اصل عدل همین طور شد. غالباً و شاید همه کسانی که منکر این اصل در اسلام شدند- به شرحی که عرض خواهم کرد- سوءنیتی نداشتهاند؛ فقط روی قشری فکر کردن و متعبّد مآبانه فکر کردن، مسلمانان را به این روز انداختند. این بود که برای اسلام دو مصیبت پیش آمد:

یکی مصیبت سوءنیت در اجرا و تنفیذ، که از همان اوایل در اثر قرار نگرفتن چرخ خلافت روی محور اصلی خود، به صورت تفضیل نژاد عرب بر غیر عرب و تفضیل قریش بر غیر قریش و به صورت آزاد گذاشتن دست عدهای در حقوق و اموال و محروم کردن عده دیگر پیش آمد، و قیام علی علیه السلام در خلافت بیشتر برای مبارزه با این انحراف بود و بالاخره هم منجر به شهادتش شد، و بعد هم در زمان معاویه و سایر خلفا شدت یافت.

مصیبت دیگر از طرف عدهای قشریمآب و متعبدمآب وارد شد که روی یک سلسله افکار خشک، به یک نوع توضیحها و تفسیرهای کج و معوج پرداختند که آثارش هنوز هم باقی است.

ریشه کلامی

توضیح اینکه این اصل اجتماعی یک ریشه کلامی دارد. علم کلام از نیمه دوم قرن اول هجری پیدا شد؛ عدهای به بحث در اصول دین و به مباحث مربوط به توحید و صفات خداوند و تکلیف و معاد پرداختند، اینها به نام «متکلّمین» خوانده شدند.

در اینکه چرا اینها به این اسم خوانده شدند، مورخین وجوهی ذکر کردهاند. بعضی گفتهاند علت این بود که مهمترین مسألهای که فکر اینها را مدتی مشغول کرده بود بحث در حدوث و قدم قرآن مجید بود که کلام اللَّه است، بعضی گفتهاند اینها خودشان اسم کلام را برای فن خودشان در مقابل اسم منطق که تازه رایج شده بود انتخاب کردند و خواستند اسمی مرادف با اسم منطق انتخاب کنند؛ چون منطق به معنی نطق است اینها اسم کلام را انتخاب کردند که به معنی سخن