چون شنیده بودم این کتاب با آن کتاب اختلاف نظر دارد، و خوشبختانه این گونه یافتم که تنها صحبت اختلاف نظر نیست، بلکه مبانی این کتاب با مبانی کتاب اول به کلی مغایر است و خیلی از مطالبش عین حقیقت است و بسیاری از مطالبش هم نزدیک [به حقیقت] است. کتابی است به نام ذره بیانتها؛ این کتاب عنوانش «ردّ بر راه طی شده» نیست، اما حقیقتش ردّ بر راه طی شده است.

راجع به خصوص توحید در این کتاب بحثی نشده، ولی تمام اصولی که در باب مبدأ و معاد در کتاب راه طی شده ذکر شده است، در این کتاب خلاف آن است و روح و ریشهاش این است که راه طی شده خواسته است تمام عالم و تمام حوادث حتی مبدأ و معاد را روی دو عنصر ماده و انرژی [1] توجیه کند، ولی کتاب ذره بیانتها میگوید این دو عنصر کافی نیست و ما باید عنصر سومی را در کار جهان دخالت بدهیم (این عنصر سوم همان چیزی است که اساس راه طی شده بر انکار آن است)، و چون عنصر سوم را دخالت داده است، هم نظرش درباره انسان با آنچه در راه طی شده آمده است تفاوت کرده (یعنی روح را قبول کرده است) و هم معاد را به شکل دیگری قبول کرده است غیر از آن شکل پر از اشکال و ایرادی که در راه طی شده و چند کتاب دیگر وجود دارد.

به هر حال این نظمی که در اینجا قائل میشویم نظم ناشی از علت غائی است و این نظم آن چیزی نیست که مبنای علوم بر آن است.

راجع به این مسأله که آیا اصل علیت غایی را باید در جهان قبول کنیم یا نه، همیشه از نظر اروپاییها دو مکتب مخالف یکدیگر وجود داشته است؛ یعنی از نظر علمِ امروز این را نمیتوانیم امر مسلّمی بدانیم، بلکه باید بر آن استدلال کنیم.

آیا تصادف در عالم وجود دارد؟

اینجا یکی دو مطلب هست که باید عرض کنم. یکی اینکه نقطه مقابل نظم فاعلی، تصادف و صدفه و اتفاق به مفهوم علت فاعلی است (یعنی یک چیزی خود به خود و بدون علت به وجود بیاید) که این صد در صد مردود است و امر قابل بحثی نیست و طرفدار هم ندارد؛ ما هم روی آن بحث نمیکنیم.

اما تصادفی که نقطه مقابل علت غایی است، آیا اصلا در عالم تصادف به این معنا وجود دارد یا وجود ندارد؟ آیا کسانی که قائل به علیت غایی هستند میگویند تصادف مطلقا وجود ندارد، یا میگویند تصادف هم در عالم هست اما این تشکیلاتی که ما در عالم میبینیم ناشی از تصادف