وضع را برای آن هدف تمیز بدهد و این را که به وجود آورده است به عنوان وسیله برای آن هدف به وجود آورده باشد.

اصل علیت غایی در جایی ممکن است واقع شود که یا خود آن علتی که این معلول را به وجود آورده است دارای شعور و ادراک و اراده باشد، یا آنکه اگر خود فاعل دارای شعور و ادراک و اراده نیست، تحت تسخیر و تدبیر و اراده فاعل بالاتری باشد [1]. آن نظمی که میگویند در عالم وجود دارد و دلیل بر وجود خداوند است (یا اگر بخواهیم بهتر تعبیر کنیم باید بگوییم دلیل بر وجود ماوراءالطبیعه است) این نظمِ به معنی دوم است.

یادآوری نقد بر کتاب راه طی شده

ایراد ما بر آنچه در جلسه گذشته از کتاب راه طی شده نقل کردیم صد در صد وارد است؛ یعنی در آن کتاب لااقل میان این دو نوع نظم تمیز داده نشده، یا بگوییم فرق گذاشته نشده است. آن نظمی که آنجا ذکر میکند که دلیل بر توحید است و میگوید علوم دنیا جز این چیزی نگفتهاند و علوم یک نظم قطعی را در کار جهان نشان میدهند، همان نظم ناشی از علت فاعلی است که در اینجا به درد ما نمیخورد و فایدهای ندارد؛ و نقصهای زیادی در آن کتاب وجود دارد که در جلسه قبل اشاره کردیم.

علت اصلی اینکه آن کتاب از آن راه رفته است این است که مبنا و اساسی را شروع کرده است که جز این راه را نمیتوانسته طی کند؛ یعنی راهی که طی کرده جبرا و الزاما به چنین بیانی منتهی میشده است. راهی که آن کتاب طی کرده است، ابتدای آن همان جملهای بود که در جلسه قبل نقل کردم و میخواهد این اساس را که ماوراء طبیعتی وجود دارد، انکار کند. اگر ما این را انکار کنیم یا باید نظم غایی را اساسا قبول نکنیم (یعنی این اتقانی را که در صُنع وجود دارد، از نظر علت غایی ناشی از تصادف بدانیم) و یا چون فرض این است که ماوراء طبیعتی نیست، باید قائل شویم که در متن طبیعت [2] شعور و ادراک کافی وجود دارد، و این هم مطلبی نیست که کسی بتواند به راحتی قبول کند.

من در خلال جلسه گذشته و این جلسه کتاب دیگری از همین نویسنده محترم [3] مطالعه کردم،