قدیم هم در حال تکامل بوده است. این از نظر تبلیغِ دین مضر است که بگوییم علمِ امروز و افکار و نظریات جدید غلط است و یا اگر غلط نیست همان است که قدما گفتهاند. (شاید به هیچ وجه نظر جناب آقای مطهری این نبوده که از فلسفه و علم قدیم دفاع کنند ولی ممکن است این احساس پیدا شود.) بنابراین ما باید بگوییم خدا، قرآن و دینداری انتساب و چسبندگیای به افکار و نظریات قدیم ندارد و یک مقدار از این مطالب را از دریچه علوم سابق (که باید گفت علم ناقص) توانستهاند توجیه کنند و یک مقدار را با علم امروز (که مسلما نسبت به آینده ناقص است). و رفته رفته هرقدر دامنه علم وسیعتر شود، حقایق بیشتر درک میشود.

استاد: راجع به توضیحاتی که جناب آقای مهندس دادند عرایض مختصری عرض میکنم. درباره پیدایش جهان، من این طور یادم میآید که عرض کردم ایشان فرمودهاند بدون دخالت دادن عنصر سومْ پیدایش جهان (یعنی حدوث عالم [1]) قابل توجیه نیست؛ یعنی باید این طور فرض کنیم که هیچ چیزی نبوده و این عالم از عدم پیدا شده است [2]؛ یعنی اگر ما زمان را عقب ببریم (حالا نمیتوانیم بگوییم میلیونها سال یا میلیاردها سال، خیلی از این بیشتر) بالاخره باید به جایی برسیم که یکمرتبه این عالم به صورت یک پدیده پیدا شد و قبل از آن نیستِ مطلق بود. عرض کردیم که این مسألهای نیست که بشود به گردن کسی گذاشت و آن را به عنوان یک دلیل قبول کرد، چون ممکن است کسی بگوید این رشته همیشه و از ازل بوده است و تا ابد هم ادامه دارد. این مسأله که عالم به خودی خود نمیتواند ازلی و قائم به نفس و قائم به ذات باشد، اینجا دلیلی برای آن اقامه نشده و در این استدلال و در این کتاب مفروض گرفته شده است. روی چه حساب ما میتوانیم این را برای یک آدم مادی مفروض بگیریم؟! فرمودند «ماده نمیتواند خودش را ایجاد کند»، آنها هم نمیگویند ماده خودش را ایجاد کرده، همان طوری که ما نمیگوییم خدا خودش را ایجاد کرده و خودش پایهگذار وجود خودش است. «بوده است» یعنی همیشه بوده است، نه اینکه خودش، خودش را ایجاد کرده است. بگذریم، این مسأله مهمی نیست.

مسأله تکامل

در مسأله تکامل، من باید درست عکس مطلب را عرض کنم و آن این که آقایان تصور خاصی درباره افکار ما دارند و هرچه که ما میگوییم چیز دیگری را تصور میکنند؛ خیال کردهاند که من