بررسی نظریه « عنصر سوم » کتاب ذرّه بی انتها

در جلسه پیش قسمتهایی از کتاب ذره بیانتها را نقل کردیم که به پایان نرسید؛ تتمهاش را الآن عرض میکنیم و بعد وارد قسمت دیگری میشویم. عرض کردیم در این کتاب ضمن طرح مسائلی، نشان میدهند که پدیدههایی در جهان رخ میدهد و رخ داده است که- به تعبیر قدیمی- با اصل عمومی جریان مادی جهان تطبیق نمیکند، به این معنا که دخالت یک اصل و عنصر دیگر [1] غیر از ساختمان مادی جهان را نشان میدهد.

مادّه و قوّه در کلام قدما

در گذشته تحت عنوان «ماده و قوه» مطلب به این صورت بررسی میشد [2] که ماده (یعنی آن چیزی که ابعاد جهان را تشکیل میدهد و ما آن را به صورت جسم و جرم میشناسیم و در همه اشیاء مشترکا وجود دارد) خودش به خودی خود (یعنی قطعنظر از خصوصیتهایی که در هر جسم مشاهده میشود) یک امر یکنواخت است و در همه اشیاءْ مشابه. اما در عین حال، اشیاء دارای خاصیتها و اثرهای مشابه نیستند. در درجه اول سراغ عناصر میرفتند که عناصر با اینکه در جرمیت و جسمیت با یکدیگر اشتراک دارند، چرا در خاصیت اختلاف دارند؟ پس ناچار هر عنصری در عین اینکه جسم و ماده است، باید یک چیزی داشته باشد که در عنصر دیگر نیست و