خاصیت متوسط (مزاج) [1] در این مجموع پیدا میشود [2].

بعد از اینکه مرکبات را با عناصر توجیه میکردند، بالأخره میرفتند سراغ عناصر که خود عناصر چرا اختلاف دارند؟ اینها که در ماده بودن با یکدیگر مشترک هستند و امور متشابه باید خاصیتهای متشابه داشته باشند (حُکمُ الْامْثالِ فی ما یجوزُ وَ فی ما لا یجوزُ واحِدٌ)؛ در جسمیت و جرمیت که با یکدیگر شریکند، پس چرا خاصیتها مختلف است؟ اینجا بود که مسأله قوه مطرح میشد. دیگر نمیشد با خود ماده، این اختلافِ خاصیتها را توجیه کنند و بگویند که در ماده ماده دیگری است، چون باز ماده ماده است و خاصیت یکی میشود. میگفتند قوهها و نیروها مختلف است، نوع نیروها مختلف است.

بعد این مسأله مطرح میشد که آیا این نیروها عرض است یا جوهر؟ میگفتند اگر عرض باشد، خود عرض ناشی از جوهر است، پس باید ناشی از خود ماده باشد. باز اشکال عود میکند که ماده چطور شد که عرضهای مختلفی ایجاد کرد؟ پس باید خودش جوهری باشد و متحد با این ماده باشد که ناشی از ماده هم نباشد. پس ماده در عالم یکی است و قوه در عالم مختلف است.

خلاصه، وجود عناصر مختلف را روی این حساب توجیه میکردند.

« قوه » در انسان

پس در واقع آنها به دو عنصر (به اصطلاح فلسفی نه به اصطلاح علمی) قائل بودند و عالم را «دو حقیقتی» میدانستند: ماده و قوه. ولی برای این قوهها تا [مرتبه] ذیحیاتها اهمیت زیادی قائل نبودند و میگفتند «قوه یک امری است که در همه ماده حلول دارد و با پیدایش ماده پیدا میشود و با فنای ماده هم فانی میشود» تا میرسید به ذیحیاتها؛ اینجا قوه شکل دیگری پیدا میکرد و به علت خاصی نام «نفس» روی آن میگذاشتند. تا میرسید به انسان؛ قوه در انسان بالخصوص به دلایل خاصی- که یکی از دلایلش را آقای مهندس بازرگان در اینجا [3] ذکر کردهاند- یک شکل