غرضی که از تألیف این کتاب بوده است بیان کرده باشیم؛ این را فقط از راه فاعلش معرفی میکنیم.

البته میگویند هیچیک از این تعریفات به تنهایی کامل نیست، نه تعریف به علت فاعلی، نه تعریف به علت غایی و نه تعریف به علت مادی و صوری؛ تعریف کامل آن است که هم علل داخلیه یک شیء را بیان کند و هم علل خارجیه را.

حال، اگر یک امری بسیط بود و جزء نداشت، ما دیگر نمیتوانیم آن را به اجزائش تعریف کنیم، همچنان که اگر شیئی غایت نداشت (یعنی برای یک غایت دیگر به وجود نیامده بود یا حتی غایتش با فاعلش یکی بود) آن را از راه اثر و غایتش نمیتوانیم تعریف کنیم. اگر [یک شیء] تنها فاعل داشته باشد، یگانه راهی که ما میتوانیم آن را تعریف کنیم. این است که آن را به فاعلش تعریف کنیم.

اگر یک شیء فاعل نداشته باشد، جزء هم نداشته باشد، غایت هم نداشته باشد، طبعا غیرقابل تعریف است و به همین دلیل ما خدا را نمیتوانیم تعریف کنیم (یعنی یک تعریف واقعی که به اصطلاح ذاتی باشد). ما خدا را از راه اثر (اثر غیر از غایت است) میتوانیم بشناسیم، ولی خدا را نمیتوانیم تعریف کنیم به آن معنا که اشیاء دیگر را تعریف میکنند؛ چون خدا نه جزء دارد که بگوییم خدا آن چیزی است که از فلان شیء و فلان شیء به وجود آمده، نه فاعل دارد که بگوییم خدا آن چیزی است که آن را فلان شیء ایجاد کرده، و نه غایت دارد که بگوییم خدا آن چیزی است که آن را برای فلان هدف به وجود آوردهاند؛ پس طبعا هیچیک از آن چیزهایی که در باب تعریف از آنها استفاده میشود، در مورد خدا نمیتوان از آنها استفاده کرد.

تعریف روح به خدا

چیزی که قرآن آن را روح میداند، فرض این است که اجزاء ندارد و برای غایتی (لااقل غایتی که سائل آن را بشناسد) نیز به وجود نیامده است [1]. پس یگانه راهی که باقی میماند این است که روح را به خدا تعریف کنند: روح از امر پروردگار است، آن چیزی است که امر پروردگار است و ناشی از امر پروردگار است.

« امر » در قرآن

آن استاد ما این مطلب را بیان میکرد. البته این بیان میتواند مقدمهای باشد ولی بیان کاملی نیست.

به نظر من تکمیل آن به مطلبی است که ایشان (علامه طباطبایی) در اینجا بیان کردهاند- که البته