خودمان انگیزه داریم، یعنی شیئی ما را برمیانگیزد و هدفی محرک ماست. در واقع در فاعلهایی مثل خودمان دو امر وجود دارد: یکی اینکه ما خودمان به سوی هدفی میرویم و حرکت میکنیم و دیگر اینکه کارمان برای چیزی است؛ پس خودمان ناقصیم و میخواهیم نقص خودمان را تکمیل کنیم و غایت کار ما از نظر ما شیئی است که مکمّل وجود ماست، به طوری که اگر ما این نقص را نمیداشتیم به سوی این غایت نمیرفتیم. شما در هر غایتی از غایات و در هر هدفی از اهدافی که از نظر خودتان در نظر بگیرید این طور است که میخواهید یک چیزی را که ندارید برای خود کسب کنید. این معنی غایتِ فاعلی است. مسلّما در چنین غایتی باید فاعل ناقصی را در نظر بگیریم که خودش به سوی تکامل میرود.

غایت فعل

گاهی ما غایت را برای فاعل در نظر نمیگیریم، بلکه برای فعل در نظر میگیریم و میگوییم غایت این فعل چیست؟ معنایش این است که ما به فاعل کاری نداریم، بلکه میگوییم این کار برای چه به وجود آمده، یا این کار به سوی چه هدفی است؟ مثلا میگوییم این قالیچه به چه درد میخورد و برای چه به وجود آمده است؟ (البته در امثال قالیچه و امور صنعتی طبعا غایت واقعی وجود ندارد، چون اصلا قالیچه غایتی ندارد، بلکه هرچه غایت است مال فاعل است. غایت فعل در جایی گفته میشود که خود فعل به حسب طبیعت خودش متحرک به سوی هدفی باشد، مثل گیاهی که از اوّلی که از زمین سر میزند یا از اوّلی که شروع به فعالیت میکند، به سوی یک کمال و یک رشد میرود.) این، غایت فعل است.

خدا و مسأله غایت

درباره خداوند قدر مسلّم این است که غلط است غایتی به معنای غایت فاعل تعبیر کنیم. خدایی که خودش را غنی مطلق و بینیاز مطلق و صمد معرفی کرده که هر نیازمندی به سوی او متوجه است و او بینیاز مطلق است، معنا ندارد که بگوییم از خلقت برای خودش چه هدفی داشت. این است که در اینجا این بحث پیش میآید که از نظر فاعل، خلقت جز جود هیچ مفهوم دیگری ندارد؛ یعنی اشیاء خلق شدهاند نه برای اینکه سودی و نفعی به حال فاعل که ذات پروردگار است داشته باشند، بلکه برای اینکه خود اینها به آن کمالی که برایشان ممکن است برسند. (حالا این که فرض و تصور این مطلب چگونه است، خود مطلبی است، ولی از نظر خود موجودات، مطلب خیلی روشن است که غایت در خلقت هر موجودی همان کمال ممکنی است که برای آن موجود هست و به سوی آن حرکت میکند.)