استدلالهای فلسفی و کلامی قرآن بر قیامت

یک بخش را میخواستیم امروز عرض کنیم و آن بخش این است که در پنج شش آیه از قرآن در سورههای مؤمنون، جاثیه، دخان، ص و انبیاء، طرز استدلالْ شکل استدلالهای کلامی و فلسفی را دارد.

آیات سوره مؤمنون

در سوره مبارکه قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ میفرماید: أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناکمْ عَبَثاً وَ أَنَّکمْ إِلَینا لا تُرْجَعُونَ. فَتَعالَی اللَّهُ الْمَلِک الْحَقُّ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْکرِیمِ [1]. ما هستیم و مفهوم این آیه: آیا گمان کردهاید که شما را عبث آفریدهایم و شما به سوی ما بازگردانده نمیشوید؟! مفهوم آیه- به اصطلاح- استفهام انکاری است: آیا شما چنین گمان کردهاید؟! یعنی: چه گمان باطلی! مفهوم آیه این است: اگر بنا شود شما به سوی ما بازگردانده نشوید، خلقت شما عبث است و آیا شما باور میکنید که ما عبث خلق کنیم؟!

این، استدلال بر قیامت است از خدا؛ یعنی برای اثبات قیامت، خدا پایه استدلال قرار داده شده است. میفرماید: ما را میشناسید و قبول دارید یا نه؟! (به کسانی میگوید که اللَّه را قبول دارند) اللَّه شما را خلق کند و قیامتی نباشد، پس خلقت شما عبث باشد؟! فَتَعالَی اللَّهُ خداوند، متعالی و برتر و بالاتر و منزه است از چنین نسبتها. حالا میخواهد تمام جنبههایی که در خداوند است که به موجب آنها امکان ندارد خلقت عبثی صورت بگیرد ذکر کند: الملک [2] صاحب قدرت و سلطان.

اول از همه، قدرت غیر متناهیاش را ذکر میکند که عجز و ناتوانی در کار نیست. ممکن است انسان کار عبثی بکند ولی منشأ عبث بودن آن این است که قدرتش نارساست. خیلی اوقات انسان کاری را شروع میکند و بعد به نتیجه و نهایت نمیرسد و علت به نتیجه نرسیدنش این است که نتوانسته است؛ میگوید یک کار لغو بیهودهای کردیم، به جایی هم نرسید. الملک صاحب قدرت مطلقه. الحق آن که در ذات او هیچ نوع بطلانی و نقصی و نابودیای نیست، ثابت است [3]. کأ نّه میخواهد بگوید آن که حق است خلقتش هم حق است؛ ظلّ حق حق است؛ از حق، عبث ناشی نمیشود؛ از حق، حق ناشی میشود نه باطل. (در تعابیر دیگر، قرآن به جای «عبث» کلمه «باطل»