مات و فات میشوند و دیگران این طور نیستند. به اصطلاح، اینجا دیگر قول به فصلی در کار نیست.

پس، از آیات قرآن اجمالا استنباط میشود که بعد از مردن تا قیامت حیاتی هست.

مطلب دیگری که اجمالا از آیات قرآن استنباط میشود این است که قیامت که بپا میشود تمام این عالمی که ما میشناسیم از خورشیدها و ستارگان و زمین با همه محتویاتش (کوهها و دریاها)، یک دگرگونی عجیب و خاصی پیدا میکند که شاید برای ما قابل تصور نیست که آن دگرگونی چگونه است [1]، و آن دگرگونی آغاز قیامت است.

در عالمِ قبل از قیامت (یعنی عالم برزخ) همان طور که از آیات و روایات هم فهمیده میشود، گرچه به صورت حساب کلی رسیدگی نمیشود، ولی قسمتی از پاداش و کیفرها در همان عالم برزخ به افراد میرسد.

استدلالهای قرآن در مورد قیامت

قرآن یک سلسله استدلالها در مورد قیامت دارد که ما باید این استدلالها را بررسی کنیم و ببینیم روی چه منطق و پایهای میتواند باشد. بعضی از استدلالهای قرآن شاید فقط رفع استبعاد است؛ یعنی منکرینْ مطلب را بعید میشمردند و قرآن میگوید این چه استبعادی است که شما میکنید؟! وَ ضَرَبَ لَنا مَثَلًا وَ نَسِی خَلْقَهُ قالَ مَنْ یحْی الْعِظامَ وَ هِی رَمِیمٌ. قُلْ یحْییهَا الَّذِی أَنْشَأَها أَوَّلَ مَرَّةٍ [2]. قرآن به قول آن شاعر میگوید «ز اولین بار نیست مشکلتر»؛ همو که اولین بار آن را خلق کرد، برای دومین بار هم آن را ایجاد میکند. یعنی مفهوم آیه چیزی جز رفع استبعاد و استناد به قدرت کامله الهی نیست و آیه بیش از این که بگوید در مقابل قدرت کامله الهی و در مقابل آنچه قبلا دیدهاید این استعجاب شما بیجهت است، مفهومی ندارد.

یک سلسله آیات دیگر داریم که بیش از حدّ رفع استبعاد است و میخواهد بگوید این همان نظام موت و حیاتِ مشهود شماست، چیز تازهای نیست که شما نمونهاش را ندیده باشید. انسان تا چیزی را ندیده، شاید برایش ناشدنی است، ولی وقتی دید میگوید هست. میگویند ادلّ دلیل بر امکان یک شیء وقوع آن شیء است.

این آیات هم سلسله آیاتی است که مسأله موت و حیاتِ مکرر یا مسأله حیات زمین را بعد از موتش یا تطورات حیات خود انسان را ذکر میکند، که این هم جزء بخشهایی است که بعد عرض میکنیم.