میشوند و معنی قیامت یعنی اعاده آن معدومات، تا بعد بیاییم روی مسأله اعاده معدوم بحث کنیم که محال است یا ممکن.

یکی از مسائلی که به موجب آن فلاسفه با متکلمین گلاویز بودند، همین مسأله اعاده معدوم است. اولا فلاسفه میگویند در معاد اشخاص معدوم نمیشوند تا بخواهند اعاده شوند، ولی متکلمین میگویند معدوم میشوند. ثانیا متکلمین میگویند اعاده معدوم ممکن است و فلاسفه میگویند اعاده معدوم محال است [1].

2. عود ارواح به اجساد

بعضی دیگر معاد را به این شکل توجیه میکنند: عود ارواح به اجساد؛ یعنی انسان وقتی میمیرد روحش از بدنش مفارقت میکند و این روح جدای از بدن در یک عالمی (که آن را عالم برزخ میگویند) هست تا وقتی که بناست قیامت شود، و وقتی که قرار شد قیامت شود، روحها برمیگردند به بدنهای خودشان.

«معاد» اصطلاح شرعی نیست

یک مطلب را باید قبلا عرض کنم و آن این است که اتفاقا در تعبیرات قیامت، کلمه «معاد» نداریم.

از همه اسمهای قیامت معروفتر معاد است ولی این اصطلاح، اصطلاح شرعی نیست بلکه اصطلاح متشرعه است، آنهم به مفهوم خاصی. در قرآن کلمه «معاد» نداریم، در دعاها و احادیث هم الآن یادم نیست که در جایی از قیامت با کلمه معاد تعبیر شده باشد. کلمه معاد را ظاهرا متکلمین خلق کردهاند. این کلمه میتواند کلمه درستی باشد و با تعبیرات قرآن منطبق باشد، اما چون معاد به معنی مکان عود یا زمان عود [2] است، آنها که این کلمه را گفتهاند به این اعتبار گفتهاند که قیامت را یا زمان عود به معنی اعاده معدوم میدانستهاند و یا زمان عود ارواح به اجساد.

در قرآن کلماتی مثل «مرجع»، «رجوع» و «مآب» داریم. «عود» یعنی بازگشت. «عود» را در جایی میگویند که یک چیزی از یک اصلی آمده باشد و دو مرتبه به آن اصل برگردد. «رجوع» هم یعنی بازگشت (در «رجوع» هم باید یک آمدنی باشد تا بازگشت صدق کند). اما آنچه در قرآن کلمه «رجوع» و امثال آن درباره قیامت آمده، به معنای بازگشت به خداست. در قرآن هیچ جا «رجوع» به معنای رجوع ارواح به اجساد و یا به معنای [رجوع] بعد از معدوم شدن نیامده، بلکه