فراموشاند. این هم تعبیر عجیبی است. قرآن در اینجا میگوید هر کس خدا را فراموش کند اثرش این است که خودش را فراموش میکند؛ یعنی خود واقعیاش را گم میکند، بین خودش و خودش فاصله قرار میگیرد، بعد هر کاری که میکند برای خودش نمیکند، بدبختیها را برای خودش جلب میکند اما خدمتها را نه. به عنوان مثال، آدمی که دچار حرص و آز شدید است و به حکم حرص و آز کار میکند و از هر راهی شد (حلال یا حرام) مال جمع میکند، اگر حساب کند میبیند برای صد و پنجاه سال دیگر هم دارد، در صورتی که خودش میداند آنچنان پیر شده که ده سال دیگر بیشتر زنده نیست؛ این آدمی است که خودش را فراموش کرده است، او خیال میکند که برای خودش کار میکند و در واقع نمیفهمد که اگر برای خودش هم بخواهد کار کند این جور نباید کار کند.

این آیه را به این مناسبت عرض کردیم که قرآن روی ارتباط عالم دنیا و عالم آخرت و اینکه آنجا دارالجزاء و یومالحصاد است و اینجا دارالعمل و یومالزرع است، فوقالعاده تکیه کرده است و بلکه اصلا اساس و روح تعلیمات انبیاء همین است؛ نظام دنیا را هم به اعتبار همین پیوستگی میان دنیا و آخرت [توجیه] میکنند؛ یعنی اگر نظام دنیا نظام صحیح عادلانهای نباشد، آخرتی هم نخواهد بود؛ ایندو با یکدیگر اینچنین وابستگی و پیوستگی دارند، نه اینکه تضاد دارند. از نظر قرآن سعادت واقعی بشر در دنیا و سعادت واقعی بشر در آخرت توأماند و جدایی ندارند و آن چیزهایی که از نظر اخروی گناه است و سبب بدبختی اخروی است، همانهاست که از نظر دنیوی هم نظام کلی زندگی بشر را فاسد میکند [1].

اینها خصوصیاتی بود که در آنها هیچ شک و تردیدی نمیشود کرد. خصوصیات دیگری هم هست که باید روی آنها جداگانه بحث کنیم [2].

تفسیرهای گوناگون درباره معاد

1. اعاده معدوم

بعضی خیال کردهاند معاد یعنی اعاده معدوم. متکلمین قدیم برای اینکه فکر میکردند معاد و قیامت یعنی اعاده معدوم، خیلی روی این قضیه که «اعاده معدوم محال نیست» بحث میکردند؛ یعنی اول فرض میکردند که اشیاء معدوم مطلق میشوند، آنوقت میگفتند آیا اگر چیزی معدوم مطلق شد، بار دیگر امکان دارد وجود پیدا کند، یا این از محالات است؟ البته این چیزی است که اصلا لزومی ندارد ما روی آن بحث کنیم؛ ما نه دلیل علمی داریم و نه دلیل شرعی بر اینکه اشیاء بالکلیه معدوم