که در آن روز عالیترین مکتب روز بوده است- نخواندهایم که چنین چیزی برای بشر گفته باشند.

قرآن از کجا این مطلب را گفت؟ [آیا] غیر از این [است] که بگوییم این زبان زبان همان خدای هستی است، از قلب هستی برخاسته است، این زبان زبان کسی است که بشر را ساخته و به او آگاه است؟

وجدان اخلاقی از نظر قرآن

مسأله دیگری راجع به روان انسانی داریم و آن مسأله وجدان اخلاقی است. این را هم باز نمیخواهم عرض کنم که مورد اتفاق همه علمای عصر جدید هست ولی قدر مسلّم است که هرچه علم پیشتر رفته است بیشتر به این مطلب اذعان پیدا کرده است. میگویند کانت فیلسوف معروف آلمانی که از بزرگترین فیلسوفان جهان شناخته شده است جملهای دارد که همان جمله را بر سنگ لوح قبرش حکاکی کرده و کندهاند و آن این است: «دو چیز است که اعجاب انسان را بیش از هرچیز دیگر برمیانگیزد: یکی آسمان پرستارهای که در بالای سر ما قرار گرفته است، و دیگر وجدانی که در دل ما قرار دارد» که هردو اینها مورد توجه قرآن است. اما آسمان بالای سر ما که مکرر قرآن ما را توجه میدهد:«إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّیلِ وَ النَّهارِ لَآیاتٍ لِأُولِی الْأَلْبابِ» [1] و اما راجع به آنچه که در وجدان بشر قرار گرفته:«وَ الشَّمْسِ وَ ضُحاها. وَ الْقَمَرِ إِذا تَلاها» تا آنجا که:«وَ نَفْسٍ وَ ما سَوَّاها. فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها» [2] قسم به نفس، قسم به آن خود انسان، که راه تقوا و راه زشتی را خداوند به او الهام کرده است، در وجدانش نهاده است؛ یعنی بشر بدون اینکه احتیاجی به معلم داشته باشد راه پاکی و ناپاکی را تشخیص میدهد.

در جای دیگر باز به نفس انسان به اعتبار همین وجدان حقشناسش قسم میخورد:«لا أُقْسِمُ بِیوْمِ الْقِیامَةِ. وَ لا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ» [3] قسم نمیخورم به قیامت (یعنی قسم به قیامت) و قسم نمیخورم به روح ملامتگر و به نفس ملامتگر. «لوّامه» یعنی بسیار ملامتگر؛ یعنی روح و نفس اینقدر پاک و شریف آفریده شده است که اگر خودش مرتکب یک کار زشت بشود خودش خودش را ملامت میکند، خودش یک قاضی پاکی است که حتی علیه خودش قضاوت میکند و علیه خودش رأی میدهد. میبینید با قیامت هم توأم ذکر شده چون قیامت محکمه عدل الهی در کل جهان است، این دستگاه محکمه عدل الهی در داخل ضمیر یک انسان است.

به طور کلی در قرآن انسان و آنچه که قرآن آن را نفس انسان مینامد یک حساب جدایی با